نمايه‌سازی منابع كلامی؛ خدمتی بزرگ به جوامع علمی مسلمين
عضو هيئت علمی و مدير گروه پژوهشی نمايه‌سازی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی گفت: نمايه‌سازی منابع كلامی، خدمتی بزرگ به جوامع علمی مسلمين است.
حجت‌الاسلام والمسلمين سيدتقی واردی، عضو هيئت علمی و مدير گروه پژوهشی نمايه‌سازی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار افتخاری خبرگزاری بين‌المللی قرآن(ايكنا) با توجه به اينكه در حال حاضر كار نمايه‌سازی منابع كلام اسلامی با توجه ويژه‌ای در مركز اطلاعات و مدارك اسلامی در حال پيگيری است به بيان اطلاعاتی پرداخت تا از كيفيت و نحوه انجام اين اقدام مهم باخبر شويم.
وی در پاسخ به اين پرسش كه «ضرورت نمايه‌سازی منابع كلام در مركز چه بوده است؟»، گفت: علم كلام، از جمله علومی است كه به خاطر چالشی بودن عقايد و باورهای پيروان اديان و مذاهب، توسعه چشمگيری هم از جهت محتوايی و هم از جهت حجمی، پيدا كرده است. به ويژه در اين دوران، با بهره‌مندی از ابزارهای رايانه‌ای، سايت‌ها و شبكه‌های اينترنتی دسترس‌تر از هر زمان برای كاربران قرار گرفته و شُبهه‌ها و پرسش‌های بی‌شماری را در اختيار آنان قرار می‌دهد.
اين پژِوهشگر ادامه داد: اما كثرت توليد اطلاعات از يك جهت و عدم وجود نظم منطقی برای استفاده از آنها از جهت ديگر، از تنگناها و مشكلات عصر اطلاع‌رسانی اينترنتی محسوب می‌شود، كه می‌تواند آسيب‌ها و زيان‌های مهمی در پی داشته باشد.
حجت‌الاسلام واردی بيان كرد: به عنوان نمونه، شبهه‌های زيادی در اعتقادات جوانان و نوجوانان از طريق سايت‌های اينترنتی به وجود می‌آورند، ولی جوان ناآگاه به خاطر عدم دسترسی به پاسخ آنها، درمانده شده و چه بسا در وی اثر منفی بر جای می‌گذارد. لاجرم بايد برای تمامی اطلاعات اين بخش مهم از علوم اسلامی، تدابيری انديشيده شده تا به صورت منظم و نظام‌مند، اطلاعات اين علم سازماندهی شده و در اختيار همگان قرار گيرد، تا پاسخی به نياز جامعه بوده و همچنين ساختار محتوايی اين علم گسترده دامن را به وجود آورد.
وی در پاسخ به اين پرسش كه «هدف مركز از نمايه‌سازی منابع كلام چيست؟»، افزود: هدف اصلی نمايه‌سازی منابع كلام اين است كه كاربران و دانش‌پژوهان قادر باشند موضوعات كلامی را با استفاده از يك يا چند اصطلاح، از بين ده‌ها هزار موضوع موجود در اين علم، به راحتی بازيابی كنند و بدون نياز به متن مكتوب، از طريق متن الكترونيكی به اطلاعات مورد نياز خود دسترسی داشته باشند. در نتيجه هر نمايه منابع كلامی می‌تواند دو هدف در پی داشته باشد كه اين دو هدف عبارتند از، زمان و تلاش برای يافتن اطلاعات را به حداقل ميزان كاهش دهد و موفقيت جستجوی استفاده‌كنندگان را به حداكثر برساند.
عضو هيئت علمی و مدير گروه پژوهشی نمايه‌سازی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی با اشاره به تاريخ نمايه‌سازی منابع علم كلام، عنوان كرد: پس از آن كه كار تدوين اصطلاح‌نامه كلام اسلامی به پايان رسيد و اين اثر گرانسنگ در دو جلد، در سال 1382 منتشر شد، زمينه برای نمايه‌سازی منابع كلامی از جهت علمی مهيا شد، وليكن اقدامی برای نمايه كردن آنها به عمل نيامد و در واقع عزم سازمانی برای چنين امر مهمی وجود نداشت، تا اينكه در سال 1384 واحدهای درگير در امر اصطلاح‌نامه و اطلاع‌رسانی در يكديگر ادغام و مركز اطلاعات و مدارك اسلامی به وجود آمد.
وی ادامه داد: يكی از مأموريت‌های مركز، نمايه‌سازی منابع اسلامی براساس اصطلاح‌نامه و مطابق با استاندارد نمايه‌سازی بود. از آن پس نمايه‌سازی در شكل نوين خود، در مركز آغاز شد. در فاز اول منابع علم اصول فقه، در فاز دوم منابع علوم قرآنی و در فاز سوم علم كلام در دستور نمايه‌سازی قرار گرفت. كار نمايه كردن منابع كلام اسلامی از اوائل سال 1388 آغاز شد و هم‌اكنون در حال اتمام موارد پيش‌بينی شده و كنترل مراحل نهايی نمايه‌ها است.
اين مقام مسئول در پاسخ به اين پرسش كه «آيا مؤسسات ديگری در سازماندهی منابع علم كلام، كار مشابهی انجام داده‌اند؟»، گفت: تا آن جايی كه من اطلاع دارم، پيش از نمايه‌سازی منابع كلامی در مركز، كار مشابهی در مراكز و مؤسسات دولتی و خصوصی انجام نيافته و به خاطر صعوبت عمليات نمايه‌سازی، وقت بری برای محققان و هزينه‌های زياد مالی، تاكنون كسی زير بار آن نرفته و يا اساساً به ضرورت انجام آن واقف نشده است.
وی ادامه داد: البته كارهای نرم‌افزاری قابل تحسينی در جمع‌آوری اطلاعات و يا مجموعه‌سازی منابع علم كلام در داخل و خارج كشور به عمل آمده و به مقدار زيادی از نيازهای جامعه را پاسخ داده است، وليكن در هيچ يك از آنها، عمل نمايه‌سازی به معنای مصطلح خود، جهت سازماندهیِ نظام‌مند اطلاعات انجام نيافته است و اگر برای تسهيل جستجوی كاربران، موضوع‌بندی‌هايی هم صورت گرفته باشد، بی‌ترديد براساس كنترل واژگان(از جمله اصطلاح‌نامه) كه كارسازترين روش سازماندهی اطلاعات است، پيروی نشده است و در علم اطلاع‌رسانی نوين، مقبول تلقی نمی‌شود، زيرا تطابقی با استانداردهای بين‌المللی ندارد.
حجت‌الاسلام واردی در پاسخ به اين پرسش كه «مراحل عملياتی نمايه‌سازی در مركز چگونه است؟»، افزود: پيش از انجام نمايه‌سازی، مراحلی چون شناسايی منابع موجود، انتخاب منابع معتبر، تهيه متن مكتوب و متن الكترونيكی و تدوين نرم‌افزار رايانه‌ای متناسب با عمليات نمايه‌سازی بايد طی شود كه برخی از آنها عبارتند از، منابع‌شناسی، انتخاب منابع و تهيه منابع.
وی ادامه داد: در شناسايی منابع، تلاش می‌شود تمام منابع كلامی موجود مذاهب اسلامی (از فرقه‌های شيعه و اهل سنت) از طريق نرم‌افزارهای كتاب‌شناسی مانند، كتيبه و نرم‌افزارهای تخصصی علمی مانند، معجم‌العقائد، كتابخانه كلام اسلامی، موسوعة‌الشاملة و ... ، كتابخانه‌های ديجيتالی مانند، كتابخانه ديجيتالی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی و كتابخانه‌های الكترونيكی ساير مراكز و مؤسسات قابل دسترسی، مورد شناسايی قرار گرفته و از آنها ليستی با اطلاعات كامل كتاب‌شناختی تهيه شد.
اين مقام مسئول عنوان كرد: بعد از تهيه ليست منابع، شورای علمی گروه نمايه‌سازی همه آنها را مورد بررسی و امعان نظر قرار داده و براساس سياست مركز تعدادی را برای نمايه‌سازی تفصيلی، تعدادی را برای نمايه‌سازی اجمالی، تعدادی را برای نمايه تحليلی ـ توصيفی انتخاب می‌كند. آنچه كه در فاز اول برای سازماندهی اطلاعات علم كلام تصويب شده، منابع كلام اسلامی (به عبارتی كلام قديم) است و نمايه كلام جديد (يا مسائل جديد كلامی) به فاز دوم واگذار شده است، كه هنوز شروع نشده است.
وی افزود: برای تهيه منابع جهت نمايه‌سازی آنها لازم است از دو جهت اقدام شود، اول از جهت تهيه متن مكتوب و دوم از جهت متن الكترونيكی. از جهت متن مكتوب، آنچه كه از كتابخانه مركز اطلاعات و مدارك اسلامی و كتابخانه‌های امانی و اهل قلم دفتر تبليغات اسلامی فراهم می‌شد، تهيه و در اختيار نمايه‌سازان قرار داده شد و آن تعدادی كه در كتابخانه‌ها موجود نبود، از بازار خريداری و آن تعدادی كه در بازار موجود نبود از كتابخانه‌های ديگر امانت گرفته شد و يا از متن الكترونيكی چاپ گرفته شد و به هر طريق ممكن متن‌های مورد نياز نمايه‌سازان فراهم شد.
عضو هيئت علمی و مدير گروه پژوهشی نمايه‌سازی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی عنوان كرد: از جهت متن الكترونيكی نيز اقدامات مشابهی انجام گرفت و از نرم‌افزارهای مجاز كتابخانه‌ای و نرم‌افزارهای علمی و يا شبكه‌های اينترنتی منابع مورد نياز تهيه شده و برخی از آنها از مراكز تهيه‌كننده متن الكترونيكی خريداری و يا با متن‌های مركز معاوضه شده و در شبكه قرار گرفت. آن تعدادی كه دسترسی الكترونيكی به آنها مقدور نبود نيز در مركز تايپ و مقابله شد و در اختيار نمايه‌سازان قرار گرفت. در هر صورت، متن مورد نظر بايد معتبر و مورد اعتماد و اطمينان باشد تا در اختيار نمايه‌سازان قرار گيرد، چه متن مكتوب و چه متن الكترونيكی.
حجت‌الاسلام واردی بيان كرد: اما خود نمايه‌سازی دو مرحله دارد يكی مطالعه، بررسی و تصميم‌گيری درباره محتوای يك سند و يا فرازی از آن و استخراج يك و يا چند موضوع از آنكه اصطلاحاً به آن «تحليل مفهومی» می‌گويند و ديگری تبديل مفاهيم به توصيف‌گرها و يا اصطلاحات علم كلام و يا علوم مربوط، كه اصطلاحاً به آن ترجمه می‌گويند. همه اينها به صورت رايانه‌ای و در برنامه خاص سازماندهی اطلاعات انجام می‌گيرد. پس از نمايه‌سازی، تمام نمايه‌ها در اختيار كنترل‌كننده قرار می‌گيرد و او موظف است تمام نمايه‌ها را براساس آئين‌نامه داخلی مورد بررسی قرار داده و اشكالات و خطاهای احتمالی را پيدا و كتباً به نمايه‌ساز گوشزد كند تا توسط خود نمايه‌ساز كار اصلاح نمايه‌ها انجام شود.
وی در پاسخ به اين پرسش كه «منابع كدام يك از فرقه‌های اسلامی را نمايه كرده‌ايد؟»، عنوان كرد: منابعی كه در دستور نمايه‌سازی قرار گرفتند، از جهت گستره اعتقادی شامل تمام فرقه‌های كلامی مسلمانان می‌شدند و تنها از بين آنها منابعی كه ضاله محسوب شده و منتسب به فرقه‌های گمراه مذهبی مانند وهابيت و بهائيت بوده‌اند، از دستور كار خارج شده‌اند، اما ساير فرقه‌های اسلامی مورد توجه بوده و از ميان آنها منابعی مورد نمايه قرار گرفتند. از جمله، از شيعه (اعم از اماميه، زيديه و اسماعيليه) و از اهل سنت (اعم از اشاعره، معتزله، ماتريديه و اهل حديث) تعدادی انتخاب و مورد نمايه قرار گرفتند.
حجت‌الاسلام واردی عنوان كرد: به عنوان مثال از منابع شيعه اماميه كتاب‌هايی چون «فرق الشيعة» نوبختی، «الايضاح» فضل‌بن‌شاذان، «التوحيد» شيخ صدوق، «اوائل المقالات» شيخ مفيد، «الذخيرة» سيدمرتضی و «قواعد العقائد» خواجه نصيرطوسی. از منابع شيعه زيديه كتاب‌هايی چون «العقد الثمين» شوكانی، «تثبيت الامامة» يحيی رسی و «الاصباح» علی المصباح مؤيدی. از منابع اسماعيليه نيز كتاب‌هايی چون «مصابيح الإمامة» احمد كرمانی، «سمط الحقائق» وداعی و «كنزل الولد» حامدی.
وی ادامه داد: از منابع اهل سنت اشعری كتاب‌هايی چون «مقالات الاسلاميين» اشعری، «شرح المقاصد» تفتازانی و «شرح المواقف» قاضی ايجی، از اهل سنت معتزلی كتابی چون «شرح الاصول الخمسة» قاضی عبدالجار، از اهل سنت ماتريدی كتاب‌هايی چون «شرح العقائد النسفية» تفتازانی و «رسالة التوحيد» محمد عبده، از اهل حديث كتب‌هايی چون «الأسماء و الصفات» بيهقی، حادی الارواح ابن قيم جوزی و الايمان ابن منده اصفهانی، همچنين از سايرين مانند «الإباضية بين الفرق الاسلامية» علی معمر و «الملل و النحل» شهرستانی نمايه‌سازی شدند.
عضو هيئت علمی و مدير گروه پژوهشی نمايه‌سازی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی در پاسخ به اين پرسش كه «كتاب‌های نمايه شده به چه زبانی هستند؟»، بيان كرد: منابع نمايه شده عموماً به دو زبان عربی و فارسی هستند. حدود دو سوم آن كتاب‌ها را عربی تشكيل می‌دهند و يك سوم آنها نيز كتاب‌های فارسی كه قسمت اعظم كتاب‌های فارسی از تأليفات علامه شهيد مطهری است.
وی در تشريح سلايق نويسندگان كتاب‌های كلامی، عنوان كرد: كتاب‌هايی كه برای نمايه شدن انتخاب شده‌اند، دارای سلايق علمی مختلف و متنوعی هستند؛ بسياری از آنها صبغه استدلالی داشته و با ارائه دليل نقلی و يا عقلی مطلب را به اثبات می‌رسانند. به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «قواعد العقائد» تأليف خواجه نصير طوسی، «قواعد المرام» تأليف ابن ميثم بحرانی و «المنقذ من التقليد» تأليف محمود حمصی و در منابع اهل سنت مانند كتاب‌های «الابانة عن اصول الديانة» تأليف ابوالحسن اشعری و «لمع الأدلة فی قواعد عقائد اهل السنة و الجماعة» تأليف عبدالملك جوينی از اين جمله‌اند.
وی ادامه داد: برخی از نويسندگان پيش از طرح مباحث كلامی، به بحث‌های مربوط به امور عامه(مانند كليات احكام وجود و مباحث ماهيت و علت و معلول و جواهر و اعراض و نظاير آنها) می‌پردازند. به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «ارشاد الطالبين» تأليف فاضل مقداد و «گوهر مراد» تأليف فياض لاهيجی و «كشف المراد» تأليف علامه حلی و در منابع اهل سنت مانند كتاب «شرح المواقف» تأليف قاضی ايجی و «شرح المقاصد» تأليف تفتازانی از اين قبيل هستند؛ اما بسياری از نويسندگان ديگر از آغاز اقدام به طرح مباحث كلامی كرده و وارد مباحث فلسفی نشدند.
حجت‌الاسلام واردی عنوان كرد: برخی از منابع صبغه جدلی و مناظره‌ای دارند. به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «المراجعات» تأليف سيدشرف‌الدين، «احقاق الحق و از هاق الباطل» تأليف شهيد قاضی نورالله شوشتری و «دلائل الصدق» تأليف علامه محمدحسن مظفر از اين جمله هستند.
وی عنوان كرد: برخی از منابع صبغه روايی و حديثی دارند. به عنوان مثال در منابع شيعه كتاب «التوحيد» تأليف شيخ صدوق از اين نمونه است. برخی از منابع جنبه آموزشی دارند. كتاب «آموزش عقايد» تأليف علامه مصباح يزدی در بين منابع شيعه از اين قبيل است.
اين مقام مسئول در پاسخ به اين پرسش كه «تنوع موضوعی منابع كلامی چگونه است؟»، بيان كرد: از جهت محتوايی گرچه تمام منابعی كه برای نمايه انتخاب شده‌اند در موضوع علم كلام هستند، ولی برخی از آنها درباره خود علم كلام و برخی ديگر درباره موضوعات كلامی هستند. به همين جهت، تنوع موضوعی زيادی بين آنها حكمفرما است.
وی ادامه داد: بسياری از منابع نمايه شده تمام يا اكثر مباحث كلام اسلامی را در بر دارند. به عنوان نمونه در منابع شيعه كتاب‌های «اللوامع الإلهية» تأليف فاضل مقداد سيوری، «تقريب المعارف» تأليف ابوالصلاح حلبی و «عقائد الإمامية» تأليف محمدرضا مظفر و در منابع اهل سنت مانند كتاب‌های «اصول‌الدين تميمی» بغدادی و «صريح السنة» تأليف محمدبن‌جرير طبری از اين قبيلند. برخی از آنها نيز يكی از موضوعات كلامی را مورد بررسی قرار داده‌اند به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «التوحيد» تأليف شيخ صدوق، «الشافی فی الإمامة» تأليف سيدمرتضی و «قيام و انقلاب مهدی(ع)» تأليف شهيد علامه مطهری و در منابع اهل سنت مانند كتاب‌های «الأسماء و الصفات» تأليف ابوبكر بيهقی و «رسالة التوحيد» تأليف محمد عبده را می‌توان از اين طيف برشمرد.
حجت‌الاسلام واردی گفت: برخی از آنها درباره فرقه‌ها و مذاهب هستند. به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «فرق الشيعة» تأليف نوبختی و «بحوث فی الملل و النحل» تأليف جعفر سبحانی و در منابع اهل سنت مانند كتاب‌های «الملل و النحل» تأليف شهرستانی و «مقالات الاسلاميين» تأليف اشعری" از اين نمونه هستند. برخی از كتاب‌های شيعه تأليف مستبصرينی است كه پس از گرايش به مكتب اهل بيت(ع) و رويگردانی از مذاهب اهل سنت، در رد آنها و در پاسخ شبهات آنان كتاب و يا كتاب‌هايی تأليف كردند. مانند كتب مستبصرينی چون محمد تيجانی سماوی، مروان خليفات و سامی البدری.
اين مقام مسئول در پايان يادآور شد: به هر حال در نمايه‌سازی منابع كلامی تمام جهات مورد نياز پژوهشگران (اعم از شيعه و اهل سنت) مدنظر قرار داشته و تا آنجايی كه ممكن بود در اين برنامه گنجانده شده است. البته بايد اذعان كرد كه گردآوری و نمايه‌سازی موضوعی تمام كتاب‌های كلامی و همچنين مجلات و مقالاتی كه درخصوص علم كلام و يا مباحث كلامی نگاشته شده باشند، كاری است بس سترگ و خارج از توان فعلی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی؛ زيرا چنين امر عظيمی نياز به عزم و همت مسئولان فرهنگی و پژوهشی كشور داشته و برنامه و بودجه كلان ملی می‌طلبد.
وی در پاسخ به اين پرسش كه «ضرورت نمايه‌سازی منابع كلام در مركز چه بوده است؟»، گفت: علم كلام، از جمله علومی است كه به خاطر چالشی بودن عقايد و باورهای پيروان اديان و مذاهب، توسعه چشمگيری هم از جهت محتوايی و هم از جهت حجمی، پيدا كرده است. به ويژه در اين دوران، با بهره‌مندی از ابزارهای رايانه‌ای، سايت‌ها و شبكه‌های اينترنتی دسترس‌تر از هر زمان برای كاربران قرار گرفته و شُبهه‌ها و پرسش‌های بی‌شماری را در اختيار آنان قرار می‌دهد.
اين پژِوهشگر ادامه داد: اما كثرت توليد اطلاعات از يك جهت و عدم وجود نظم منطقی برای استفاده از آنها از جهت ديگر، از تنگناها و مشكلات عصر اطلاع‌رسانی اينترنتی محسوب می‌شود، كه می‌تواند آسيب‌ها و زيان‌های مهمی در پی داشته باشد.
حجت‌الاسلام واردی بيان كرد: به عنوان نمونه، شبهه‌های زيادی در اعتقادات جوانان و نوجوانان از طريق سايت‌های اينترنتی به وجود می‌آورند، ولی جوان ناآگاه به خاطر عدم دسترسی به پاسخ آنها، درمانده شده و چه بسا در وی اثر منفی بر جای می‌گذارد. لاجرم بايد برای تمامی اطلاعات اين بخش مهم از علوم اسلامی، تدابيری انديشيده شده تا به صورت منظم و نظام‌مند، اطلاعات اين علم سازماندهی شده و در اختيار همگان قرار گيرد، تا پاسخی به نياز جامعه بوده و همچنين ساختار محتوايی اين علم گسترده دامن را به وجود آورد.
وی در پاسخ به اين پرسش كه «هدف مركز از نمايه‌سازی منابع كلام چيست؟»، افزود: هدف اصلی نمايه‌سازی منابع كلام اين است كه كاربران و دانش‌پژوهان قادر باشند موضوعات كلامی را با استفاده از يك يا چند اصطلاح، از بين ده‌ها هزار موضوع موجود در اين علم، به راحتی بازيابی كنند و بدون نياز به متن مكتوب، از طريق متن الكترونيكی به اطلاعات مورد نياز خود دسترسی داشته باشند. در نتيجه هر نمايه منابع كلامی می‌تواند دو هدف در پی داشته باشد كه اين دو هدف عبارتند از، زمان و تلاش برای يافتن اطلاعات را به حداقل ميزان كاهش دهد و موفقيت جستجوی استفاده‌كنندگان را به حداكثر برساند.
عضو هيئت علمی و مدير گروه پژوهشی نمايه‌سازی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی با اشاره به تاريخ نمايه‌سازی منابع علم كلام، عنوان كرد: پس از آن كه كار تدوين اصطلاح‌نامه كلام اسلامی به پايان رسيد و اين اثر گرانسنگ در دو جلد، در سال 1382 منتشر شد، زمينه برای نمايه‌سازی منابع كلامی از جهت علمی مهيا شد، وليكن اقدامی برای نمايه كردن آنها به عمل نيامد و در واقع عزم سازمانی برای چنين امر مهمی وجود نداشت، تا اينكه در سال 1384 واحدهای درگير در امر اصطلاح‌نامه و اطلاع‌رسانی در يكديگر ادغام و مركز اطلاعات و مدارك اسلامی به وجود آمد.
وی ادامه داد: يكی از مأموريت‌های مركز، نمايه‌سازی منابع اسلامی براساس اصطلاح‌نامه و مطابق با استاندارد نمايه‌سازی بود. از آن پس نمايه‌سازی در شكل نوين خود، در مركز آغاز شد. در فاز اول منابع علم اصول فقه، در فاز دوم منابع علوم قرآنی و در فاز سوم علم كلام در دستور نمايه‌سازی قرار گرفت. كار نمايه كردن منابع كلام اسلامی از اوائل سال 1388 آغاز شد و هم‌اكنون در حال اتمام موارد پيش‌بينی شده و كنترل مراحل نهايی نمايه‌ها است.
اين مقام مسئول در پاسخ به اين پرسش كه «آيا مؤسسات ديگری در سازماندهی منابع علم كلام، كار مشابهی انجام داده‌اند؟»، گفت: تا آن جايی كه من اطلاع دارم، پيش از نمايه‌سازی منابع كلامی در مركز، كار مشابهی در مراكز و مؤسسات دولتی و خصوصی انجام نيافته و به خاطر صعوبت عمليات نمايه‌سازی، وقت بری برای محققان و هزينه‌های زياد مالی، تاكنون كسی زير بار آن نرفته و يا اساساً به ضرورت انجام آن واقف نشده است.
وی ادامه داد: البته كارهای نرم‌افزاری قابل تحسينی در جمع‌آوری اطلاعات و يا مجموعه‌سازی منابع علم كلام در داخل و خارج كشور به عمل آمده و به مقدار زيادی از نيازهای جامعه را پاسخ داده است، وليكن در هيچ يك از آنها، عمل نمايه‌سازی به معنای مصطلح خود، جهت سازماندهیِ نظام‌مند اطلاعات انجام نيافته است و اگر برای تسهيل جستجوی كاربران، موضوع‌بندی‌هايی هم صورت گرفته باشد، بی‌ترديد براساس كنترل واژگان(از جمله اصطلاح‌نامه) كه كارسازترين روش سازماندهی اطلاعات است، پيروی نشده است و در علم اطلاع‌رسانی نوين، مقبول تلقی نمی‌شود، زيرا تطابقی با استانداردهای بين‌المللی ندارد.
حجت‌الاسلام واردی در پاسخ به اين پرسش كه «مراحل عملياتی نمايه‌سازی در مركز چگونه است؟»، افزود: پيش از انجام نمايه‌سازی، مراحلی چون شناسايی منابع موجود، انتخاب منابع معتبر، تهيه متن مكتوب و متن الكترونيكی و تدوين نرم‌افزار رايانه‌ای متناسب با عمليات نمايه‌سازی بايد طی شود كه برخی از آنها عبارتند از، منابع‌شناسی، انتخاب منابع و تهيه منابع.
وی ادامه داد: در شناسايی منابع، تلاش می‌شود تمام منابع كلامی موجود مذاهب اسلامی (از فرقه‌های شيعه و اهل سنت) از طريق نرم‌افزارهای كتاب‌شناسی مانند، كتيبه و نرم‌افزارهای تخصصی علمی مانند، معجم‌العقائد، كتابخانه كلام اسلامی، موسوعة‌الشاملة و ... ، كتابخانه‌های ديجيتالی مانند، كتابخانه ديجيتالی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی و كتابخانه‌های الكترونيكی ساير مراكز و مؤسسات قابل دسترسی، مورد شناسايی قرار گرفته و از آنها ليستی با اطلاعات كامل كتاب‌شناختی تهيه شد.
اين مقام مسئول عنوان كرد: بعد از تهيه ليست منابع، شورای علمی گروه نمايه‌سازی همه آنها را مورد بررسی و امعان نظر قرار داده و براساس سياست مركز تعدادی را برای نمايه‌سازی تفصيلی، تعدادی را برای نمايه‌سازی اجمالی، تعدادی را برای نمايه تحليلی ـ توصيفی انتخاب می‌كند. آنچه كه در فاز اول برای سازماندهی اطلاعات علم كلام تصويب شده، منابع كلام اسلامی (به عبارتی كلام قديم) است و نمايه كلام جديد (يا مسائل جديد كلامی) به فاز دوم واگذار شده است، كه هنوز شروع نشده است.
وی افزود: برای تهيه منابع جهت نمايه‌سازی آنها لازم است از دو جهت اقدام شود، اول از جهت تهيه متن مكتوب و دوم از جهت متن الكترونيكی. از جهت متن مكتوب، آنچه كه از كتابخانه مركز اطلاعات و مدارك اسلامی و كتابخانه‌های امانی و اهل قلم دفتر تبليغات اسلامی فراهم می‌شد، تهيه و در اختيار نمايه‌سازان قرار داده شد و آن تعدادی كه در كتابخانه‌ها موجود نبود، از بازار خريداری و آن تعدادی كه در بازار موجود نبود از كتابخانه‌های ديگر امانت گرفته شد و يا از متن الكترونيكی چاپ گرفته شد و به هر طريق ممكن متن‌های مورد نياز نمايه‌سازان فراهم شد.
عضو هيئت علمی و مدير گروه پژوهشی نمايه‌سازی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی عنوان كرد: از جهت متن الكترونيكی نيز اقدامات مشابهی انجام گرفت و از نرم‌افزارهای مجاز كتابخانه‌ای و نرم‌افزارهای علمی و يا شبكه‌های اينترنتی منابع مورد نياز تهيه شده و برخی از آنها از مراكز تهيه‌كننده متن الكترونيكی خريداری و يا با متن‌های مركز معاوضه شده و در شبكه قرار گرفت. آن تعدادی كه دسترسی الكترونيكی به آنها مقدور نبود نيز در مركز تايپ و مقابله شد و در اختيار نمايه‌سازان قرار گرفت. در هر صورت، متن مورد نظر بايد معتبر و مورد اعتماد و اطمينان باشد تا در اختيار نمايه‌سازان قرار گيرد، چه متن مكتوب و چه متن الكترونيكی.
حجت‌الاسلام واردی بيان كرد: اما خود نمايه‌سازی دو مرحله دارد يكی مطالعه، بررسی و تصميم‌گيری درباره محتوای يك سند و يا فرازی از آن و استخراج يك و يا چند موضوع از آنكه اصطلاحاً به آن «تحليل مفهومی» می‌گويند و ديگری تبديل مفاهيم به توصيف‌گرها و يا اصطلاحات علم كلام و يا علوم مربوط، كه اصطلاحاً به آن ترجمه می‌گويند. همه اينها به صورت رايانه‌ای و در برنامه خاص سازماندهی اطلاعات انجام می‌گيرد. پس از نمايه‌سازی، تمام نمايه‌ها در اختيار كنترل‌كننده قرار می‌گيرد و او موظف است تمام نمايه‌ها را براساس آئين‌نامه داخلی مورد بررسی قرار داده و اشكالات و خطاهای احتمالی را پيدا و كتباً به نمايه‌ساز گوشزد كند تا توسط خود نمايه‌ساز كار اصلاح نمايه‌ها انجام شود.
وی در پاسخ به اين پرسش كه «منابع كدام يك از فرقه‌های اسلامی را نمايه كرده‌ايد؟»، عنوان كرد: منابعی كه در دستور نمايه‌سازی قرار گرفتند، از جهت گستره اعتقادی شامل تمام فرقه‌های كلامی مسلمانان می‌شدند و تنها از بين آنها منابعی كه ضاله محسوب شده و منتسب به فرقه‌های گمراه مذهبی مانند وهابيت و بهائيت بوده‌اند، از دستور كار خارج شده‌اند، اما ساير فرقه‌های اسلامی مورد توجه بوده و از ميان آنها منابعی مورد نمايه قرار گرفتند. از جمله، از شيعه (اعم از اماميه، زيديه و اسماعيليه) و از اهل سنت (اعم از اشاعره، معتزله، ماتريديه و اهل حديث) تعدادی انتخاب و مورد نمايه قرار گرفتند.
حجت‌الاسلام واردی عنوان كرد: به عنوان مثال از منابع شيعه اماميه كتاب‌هايی چون «فرق الشيعة» نوبختی، «الايضاح» فضل‌بن‌شاذان، «التوحيد» شيخ صدوق، «اوائل المقالات» شيخ مفيد، «الذخيرة» سيدمرتضی و «قواعد العقائد» خواجه نصيرطوسی. از منابع شيعه زيديه كتاب‌هايی چون «العقد الثمين» شوكانی، «تثبيت الامامة» يحيی رسی و «الاصباح» علی المصباح مؤيدی. از منابع اسماعيليه نيز كتاب‌هايی چون «مصابيح الإمامة» احمد كرمانی، «سمط الحقائق» وداعی و «كنزل الولد» حامدی.
وی ادامه داد: از منابع اهل سنت اشعری كتاب‌هايی چون «مقالات الاسلاميين» اشعری، «شرح المقاصد» تفتازانی و «شرح المواقف» قاضی ايجی، از اهل سنت معتزلی كتابی چون «شرح الاصول الخمسة» قاضی عبدالجار، از اهل سنت ماتريدی كتاب‌هايی چون «شرح العقائد النسفية» تفتازانی و «رسالة التوحيد» محمد عبده، از اهل حديث كتب‌هايی چون «الأسماء و الصفات» بيهقی، حادی الارواح ابن قيم جوزی و الايمان ابن منده اصفهانی، همچنين از سايرين مانند «الإباضية بين الفرق الاسلامية» علی معمر و «الملل و النحل» شهرستانی نمايه‌سازی شدند.
عضو هيئت علمی و مدير گروه پژوهشی نمايه‌سازی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی در پاسخ به اين پرسش كه «كتاب‌های نمايه شده به چه زبانی هستند؟»، بيان كرد: منابع نمايه شده عموماً به دو زبان عربی و فارسی هستند. حدود دو سوم آن كتاب‌ها را عربی تشكيل می‌دهند و يك سوم آنها نيز كتاب‌های فارسی كه قسمت اعظم كتاب‌های فارسی از تأليفات علامه شهيد مطهری است.
وی در تشريح سلايق نويسندگان كتاب‌های كلامی، عنوان كرد: كتاب‌هايی كه برای نمايه شدن انتخاب شده‌اند، دارای سلايق علمی مختلف و متنوعی هستند؛ بسياری از آنها صبغه استدلالی داشته و با ارائه دليل نقلی و يا عقلی مطلب را به اثبات می‌رسانند. به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «قواعد العقائد» تأليف خواجه نصير طوسی، «قواعد المرام» تأليف ابن ميثم بحرانی و «المنقذ من التقليد» تأليف محمود حمصی و در منابع اهل سنت مانند كتاب‌های «الابانة عن اصول الديانة» تأليف ابوالحسن اشعری و «لمع الأدلة فی قواعد عقائد اهل السنة و الجماعة» تأليف عبدالملك جوينی از اين جمله‌اند.
وی ادامه داد: برخی از نويسندگان پيش از طرح مباحث كلامی، به بحث‌های مربوط به امور عامه(مانند كليات احكام وجود و مباحث ماهيت و علت و معلول و جواهر و اعراض و نظاير آنها) می‌پردازند. به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «ارشاد الطالبين» تأليف فاضل مقداد و «گوهر مراد» تأليف فياض لاهيجی و «كشف المراد» تأليف علامه حلی و در منابع اهل سنت مانند كتاب «شرح المواقف» تأليف قاضی ايجی و «شرح المقاصد» تأليف تفتازانی از اين قبيل هستند؛ اما بسياری از نويسندگان ديگر از آغاز اقدام به طرح مباحث كلامی كرده و وارد مباحث فلسفی نشدند.
حجت‌الاسلام واردی عنوان كرد: برخی از منابع صبغه جدلی و مناظره‌ای دارند. به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «المراجعات» تأليف سيدشرف‌الدين، «احقاق الحق و از هاق الباطل» تأليف شهيد قاضی نورالله شوشتری و «دلائل الصدق» تأليف علامه محمدحسن مظفر از اين جمله هستند.
وی عنوان كرد: برخی از منابع صبغه روايی و حديثی دارند. به عنوان مثال در منابع شيعه كتاب «التوحيد» تأليف شيخ صدوق از اين نمونه است. برخی از منابع جنبه آموزشی دارند. كتاب «آموزش عقايد» تأليف علامه مصباح يزدی در بين منابع شيعه از اين قبيل است.
اين مقام مسئول در پاسخ به اين پرسش كه «تنوع موضوعی منابع كلامی چگونه است؟»، بيان كرد: از جهت محتوايی گرچه تمام منابعی كه برای نمايه انتخاب شده‌اند در موضوع علم كلام هستند، ولی برخی از آنها درباره خود علم كلام و برخی ديگر درباره موضوعات كلامی هستند. به همين جهت، تنوع موضوعی زيادی بين آنها حكمفرما است.
وی ادامه داد: بسياری از منابع نمايه شده تمام يا اكثر مباحث كلام اسلامی را در بر دارند. به عنوان نمونه در منابع شيعه كتاب‌های «اللوامع الإلهية» تأليف فاضل مقداد سيوری، «تقريب المعارف» تأليف ابوالصلاح حلبی و «عقائد الإمامية» تأليف محمدرضا مظفر و در منابع اهل سنت مانند كتاب‌های «اصول‌الدين تميمی» بغدادی و «صريح السنة» تأليف محمدبن‌جرير طبری از اين قبيلند. برخی از آنها نيز يكی از موضوعات كلامی را مورد بررسی قرار داده‌اند به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «التوحيد» تأليف شيخ صدوق، «الشافی فی الإمامة» تأليف سيدمرتضی و «قيام و انقلاب مهدی(ع)» تأليف شهيد علامه مطهری و در منابع اهل سنت مانند كتاب‌های «الأسماء و الصفات» تأليف ابوبكر بيهقی و «رسالة التوحيد» تأليف محمد عبده را می‌توان از اين طيف برشمرد.
حجت‌الاسلام واردی گفت: برخی از آنها درباره فرقه‌ها و مذاهب هستند. به عنوان نمونه در منابع شيعه مانند كتاب‌های «فرق الشيعة» تأليف نوبختی و «بحوث فی الملل و النحل» تأليف جعفر سبحانی و در منابع اهل سنت مانند كتاب‌های «الملل و النحل» تأليف شهرستانی و «مقالات الاسلاميين» تأليف اشعری" از اين نمونه هستند. برخی از كتاب‌های شيعه تأليف مستبصرينی است كه پس از گرايش به مكتب اهل بيت(ع) و رويگردانی از مذاهب اهل سنت، در رد آنها و در پاسخ شبهات آنان كتاب و يا كتاب‌هايی تأليف كردند. مانند كتب مستبصرينی چون محمد تيجانی سماوی، مروان خليفات و سامی البدری.
اين مقام مسئول در پايان يادآور شد: به هر حال در نمايه‌سازی منابع كلامی تمام جهات مورد نياز پژوهشگران (اعم از شيعه و اهل سنت) مدنظر قرار داشته و تا آنجايی كه ممكن بود در اين برنامه گنجانده شده است. البته بايد اذعان كرد كه گردآوری و نمايه‌سازی موضوعی تمام كتاب‌های كلامی و همچنين مجلات و مقالاتی كه درخصوص علم كلام و يا مباحث كلامی نگاشته شده باشند، كاری است بس سترگ و خارج از توان فعلی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی؛ زيرا چنين امر عظيمی نياز به عزم و همت مسئولان فرهنگی و پژوهشی كشور داشته و برنامه و بودجه كلان ملی می‌طلبد.
مطالب مرتبط
