تلاوت خاشعانه با «قرآن نواختن» فاصله دارد/ قرائت با حزن به چه معناست

محمدرضا ستوده‌‌نیا، عضو هیأت علمی و دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان و از داوران بین‌المللی مسابقات قرآن، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به ارائه تعریفی از خشوع، خشوع در تلاوت، تفاوت خشوع و خشیت، تلازم تلاوت خاشعانه و مقام‌های موسیقایی و راه‌های تحصیل تلاوت خاشعانه، ارائه تحلیل پیرامون پاره‌ای از روایات در این زمینه و دیگر مسائل این‌ چنینی پرداخت که در ادامه مشروح این گفت‌و‌گو تقدیم علاقه‌مندان می‌شود؛

در ابتدا تعریفی از خشوع و خشوع در تلاوت ارائه نمایید.

همانطور که از واژه مشخص است، خشوع از «خشع» گرفته شده و معنایی نزدیک به خضوع، فروتنی و اظهار عجز در مقابل یک نیروی قدرتمند دارد. خضوع بیشتر در مورد اعضای بدن و اقرار به کار می‌رود اما خشوع در مورد صدا(وَخَشَعَتِ الْأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَنِ) و بصر (خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ) استعمال می‌شود.
البته در روایات برای خشوع در تلاوت، اصطلاح «خشیت» را داریم، در روایتی از رسول خدا(ص) پرسیده شد، أيُّ الناسِ أحسَنُ صوتاً بالقرآن؟ چه کسی زیباترین صوت قرآن را دارد؟ پیامبر(ص) در پاسخ فرمودند: «من اذا سمعت قرائه رأیت انه یخشی الله»، کسی که وقتی تلاوت او را می‌شنوید ببینید که از خداوند خشیت دارد و زمانی این تلاوت اثرگذار است که حس خشیت قاری از خداوند را ‌ببینید.
این خشیت الهی در تلاوت، امروزه تعبیر به خشوع شده است که می‌توان تلاوت‌هایی که به دور از نیت‌های موسیقایی است در این زمینه مثال زد، امروزه مع الاسف برخی از قاریان، تمام فکر و ذکرشان معطوف به ارائه الحان موسیقایی شده است. یعنی دنبال این هستند که به گونه‌ای تلاوت کنند که زوایای فنی آن مقام موسیقایی رعایت شود و از یک آغاز و انجام منسجمی برخوردار باشد که این مسأله بیشترین توجه و انرژی قاری را به خود معطوف کرده است، چنین تلاوتی به جای این که قرآن خواندن باشد، برخی از آن به «قرآن نواختن» تعبیر کرده‌اند.
به این معنا که، قاری به جای خواندن قرآن، فقط به فکر ارائه موسیقایی تلاوت است، طبیعتا تلاوت خاشعانه از اینگونه تلاوت‌های ظاهری فاصله دارد، تلاوت خاشعانه، تلاوتی است که در قلب انسان تاثیرگذار است و این تلاوت می‌تواند با الحان و نغمات قرآنی همراه باشد و نیز می‌تواند به صورت ساده ارائه شود. تلاوتی که ساده و حتی بدون لهجه عربی باشد و حتی گاهی ممکن است به صورت مطالعه باشد و اثر خودش را در قلب بگذارد.

پس با این اوصاف، الزاما نسبتی بین تلاوت خاشعانه با مقام‌های موسیقی و رعایت کردن آنها حین تلاوت قرآن وجود ندارد، درست است؟

بله، به هیچ وجه اینها ملازم یکدیگر نیستند، اگرچه قاری می‌تواند با صوت زیبای خودش بر نمک خاشعانه بودن تلاوت بیفزاید، یعنی به گونه‌ای از شگردهای صوتی استفاده کند که حس شنوندگان را برانگیزد تا حالت خشوع و خضوع در آنها ایجاد شود.

آیا بین «خشوع» و «خشیت» تفاوت وجود دارد؟

خشوع و خشیت دو حالت روحی است که می‌توانند ملازم  و مکمل یکدیگر باشند. ترکیب خشیت و خشوع زمینه را برای تجلی نور الهی بر قلب فراهم می‌سازد. این عالمان واقعی هستند که از خداوند خشیت دارند(إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ)، خشوع انسان در برابر خدای بزرگ با خشیت همراه است.

در روایتی که شما نیز پیشتر بدان اشاره کردید، از رسول خدا(ص) سؤال می‌شود که چه کسی در تلاوت قرآن صوت زیباتری دارد، ایشان در پاسخ می‌فرمایند کسی که وقتی تلاوت می‌کند ببینید که از خداوند خشیت دارد، این روایت چطور تحلیل می‌شود؟ آیا منظور دیدن خشوع قاری با چشم سر است؟

در این روایت از واژه «رایت» استفاده شده است، در حالی که می‌توانست از کلمه‌ای مانند «نظرت» و امثال اینها استفاده شود، اما قاعدتا ماده «رای» به معنای دیدنی است که با شناخت و معرفت باشد(لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى)، در بحث تلاوت شاید منظور از روایت این باشد که یعنی مستمع احساس کند که قاری از خداوند خشیت دارد.

و این خشیت قاری که در قلب اوست ممکن است در جوارح نیز قابل دیدن باشد؟

خیلی روشن و طبیعی است که این خشیت درجاتی دارد، ممکن است فقط در قلب باشد و در ظواهر قاری نمایان نشود و ممکن است در مراحل دیگر این خشیت به جوارح و لسان و اعضای بدن و صوت آن قاری نیز نفوذ کند و حتی ممکن است در برخی از اوقات او را به بکاء وادار کند.
چنانکه در تلاوت پیامبر(ص) و ائمه(ع) نمونه‌هایی را داریم. نمونه مشهور آن این که، رسول خدا(ص) از ابن مسعود خواستند تا برایشان قرآن تلاوت کند، ابن مسعود عرض کرد یا رسول الله(ص)، من برای شما قرآن بخوانم در حالی که قرآن بر شما نازل شده است، حضرت فرمودند آری دوست دارم تو برایم قرآن بخوانی.
معروف است که ابن مسعود تلاوت کرد تا به جایی رسید که رسول خدا(ص)، بسیار متاثر شده و گریستند به نحوی که قطرات اشک بر گونه‌هایشان جاری شد و به ابن مسعود فرمودند دیگر کافی است. در این صحنه از تلاوت حالات معنوی به مرحله‌ای رسید که حضرت رسول(ص) متأثر شده و آن حالت خشوع در ایشان به اوج خود رسید.

راه‌های تحصیل این مقام و رسیدن به خشوع برای سایر افراد چگونه است؟

در یکی از پایان‌نامه‌هایی که در دست انجام داریم و قرار است به زودی دفاع شود عوامل متعددی برای رسیدن به تلاوت خاشعانه احصا شده است. بیش از 10 عامل را براساس روایات و سایر منابع علمی بررسی کرده‌ایم که به چند مورد اشاره می‌کنم.
اولین گام اینکه قاری به آنچه که تلاوت می‌کند توجه داشته باشد، دوم اینکه قرآن به گونه‌ای تلاوت شود که نیت آن عبادت و اطاعت امر الهی باشد همانطور که خداوند می‌فرماید: « فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ»، لذا نباید تلاوت قرآن تبدیل به شغل و یا سرگرمی بشود و فکر قاری نباید معطوف به امور دنیوی باشد.
از دیگر عوامل، فراغت بال برای قاری است که در آن لحظه از همه امور دنیوی فارغ باشد، مورد دیگر حسی است که باید قاری در خود ایجاد کند تا تلاوت خاشعانه داشته باشد، تخصص و تسلط قاری به ادای صحیح حروف و کلمات نیز از دیگر عوامل محسوب می‌شود، از دیگر عوامل شرایط محیطی و زمانی برای قاری و مستمعان است. عامل دیگر نیز حالات معنوی مستمعان است، چنان که ممکن است قاری تلاوت خاشعانه ارائه کند، اما شنوندگان ملتفت نباشند و حضور ذهن و تمرکز نداشته باشند.

در صحبت‌هایتان به الحان عربی اشاره داشتید، از طرفی در روایتی داریم که رسول خدا(ص) فرمودند قرآن را با الحان و اصوات عربی تلاوت کنید، منظور از لحن عربی در این روایت چیست؟

برای فهم روایت باید زمان و فضای صدور آن را مورد بررسی قرار دهیم. مثلا اینکه آیا در آن زمان با مقامات موسیقایی امروزی قرآن را تلاوت می‌کردند یا خیر.
در نتیجه فضای صدور روایت بسیار مهم است و نمی‌توانیم بگوییم چون فرمودند بلحون العرب بخوانید، پس معنای لحن همان معنای امروزی آن باشد. باید روی این مسأله در چند ناحیه کار فنی صورت گیرد، یکی این که اعتبار روایت ثابت شود، دوم اینکه مشخص شود منظور از الحان چیست؟ آیا لهجه‌ها است یا نغمات موسیقایی مراد است. سوم این که آیا قرآن در آن زمان به این شکل با نغمات موسیقایی خوانده می‌شده یا خیر، لذا به همین سادگی نمی‌شود این روایت را به عنوان جوازی برای خواندن قرآن با الحان امروزی در نظر گرفت.

در پاره‌ای از روایات نیز اینطور وارد شده که قرآن را محزون تلاوت کنید، تحلیل شما نسبت به این روایات چیست؟

اگر منظور از حزن، غم و اندوه باشد که کتاب خدا را با غم و اندوه بخوانید که طبیعتا صحیح نیست، کما این که در پژوهش‌هایی که داشته‌ایم و این مورد را بررسی کرده‌ایم، به این نتیجه رسیدیم که حزنی که مد نظر روایات است غیر از غم و اندوه است، بلکه احتمالا منظور از آن تاثیر و تاثر است.
قرآن برای اثرگذاری در نفوس بشر نازل شده است. قاری هم باید همانگونه که نازل شده، آن را تلاوت کند و به طوری بخواند که اول خودش از کلمات وحیانی قرآن متاثر شود و سپس دیگران را متأثر کند، این اثرپذیری و اثرگذاری همان حزن است.

اثرگذاری طبیعتا زمانی حاصل می‌شود که فهم قاری نسبت به آیات بیشتر شود، اما می‌بینیم که در برخی از روایات به صورت مطلق امر به تلاوت قرآن شده‌ایم، آیا منظور خواندن بدون تدبر و فهم مراد است؟

ببینید، اگر در روایت می‌فرمود «علیک بقراءة القرآن» مراد، مطلق خواندن بود و خود قرآن هم دستور قرائت را به صورت عمومی به همه انسان‌ها داده است(فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ).
اما وقتی می‌فرماید «علیک بتلاوة القرآن»، در واقع نحوه تلاوت نیز دقیق‌تر می‌شود، چون بین قرائت و تلاوت تفاوت وجود دارد، در «تلاوت» مسأله تبعیت و پیروی مطرح است، یعنی یکی از ویژگی‌های «تلاوت»، مسأله پیروی از آن متن است، لذا در مورد کتاب مقدس بحث تلاوت مطرح شده است.
البته ما هیچ وقت ادعا نمی‌کنیم که «تلاوت» همیشه در مورد متون مقدس به کار می‌رود، خیر ممکن است در متون غیر مقدس هم به کار رود، مانند آیه 102 سوره بقره: «وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ ...»، این افراد پیروی کردند از آنچه که شیاطین بر ملک سلیمان تلاوت می‌کردند، معلوم می‌شود آن سحر و وردها و اورادی که باطل بوده، پیروی می‌کردند.
نتیجه اینکه ماده «تلو» در هیئت تلاوت، معمولا برای متونی است که قصد تبعیت در آن باشد، وقتی برای قرآن هم از تلاوت استفاده می‌شود، قاعدتا، باید قرائتی مد نظر باشد که در پی آن تبعیت هم باشد.

شما به یکسری از عوامل که منجر به تلاوت خاشعانه می‌شود، اشاره کردید، در روایات ما برخی از آداب ظاهری مانند مسواک زدن نیز قبل از تلاوت قرآن مطرح شده است، این آداب ظاهری چقدر ما را در رسیدن به مطلوب کمک می‌کند؟

بله، رعایت این آداب ظاهری می‌تواند کمک کند، مثلا اینکه انسان تمیز باشد، وضو داشته باشد، رو به قبله بنشیند و ...، اما باید توجه داشت که بدون رعایت این موارد هم می‌توان تلاوت خاشعانه داشت. بنابر این آداب ظاهری تلاوت، زمینه‌های تاثیرپذیری را می‌تواند، مهیا کند.

سؤال آخر در مورد مسابقات قرآن است، به نظر شما برپایی این مسابقات تا چه میزان می‌تواند در تحقق تلاوت خاشعانه ما را یاری کند؟

بستگی به نیت افراد دارد، اگر نیت افرادی که در مسابقات شرکت می‌کنند، پیشرفت باشد، به آنها کمک می‌کند، اما اگر غرض فقط رسیدن به رتبه‌ها باشد، مسیر کُند می‌شود و قاریان نیز از مسیر صحیح دور می‌شوند، لذا بهترین کار این است که در طول سال قرآن را به صورت خاشعانه بخوانیم و این نوع از تلاوت را ترویج کنیم، در کنار آن هم مهارت‌هایی بیاموزیم و می‌توانیم در ضمن آن، این مهارت‌ها را در مسابقات به آزمایش بگذاریم تا ببینیم چه رتبه‌ای می‌توانیم کسب کنیم.
اگر اینطور باشد خسارتی در پی ندارد و اگر متسابق رتبه‌ای هم نیاورد، چیزی را که از دست نداده هیچ، بلکه گنج عظیم دیگری را یافته که انس با قرآن و رسیدن به خشیت و خوف الهی است.