شيخ حرّ عاملی؛ سرچشمه بزرگواری‌ها و فضیلت‌ها
گروه معارف- محدث قمی درباره شيخ حرّ عاملی می‌نویسد: محمدبن‌حسن‌بن‌علی مشغری، شیخ محدثان و با فضیلت‌ترین متبحران عالم، فقیه هوشیار، محدث پارسا، ثقه جلیل القدر و سرچشمه بزرگواری‌ها و فضیلت‌ها و دارای تألیفات سودمندی است.
شیخ حر در شب جمعه ۸ رجب سال ۱۰۳۳ق در روستای مشغره در منطقه جبل عامل لبنان دیده به جهان گشود. نسب وی با ۳۶ واسطه به حر بن یزید ریاحی می‌رسد. خاندان وی به «آل حر» شهرت داشتند.
خاندان
خاندان «آل حر»، به تصریح خود شیخ حر عاملی و دیگران، از اهل علم و معرفت و علاقه‌مند به خاندان پیامبر اکرم(ص) بوده و فقها و دانشمندان بزرگی را پرورش داده‌اند.
حسن بن علی پدر شیخ حر عاملی، شخصیتی فاضل، دانشمند، ادیب، فقیه و آگاه به فنون عربی و مورد مراجعه عموم مردم بود. مادرش نیز دختر علامه شیخ عبدالسلام و از بانوان بافضیلت و ادیب بود. عمویش شیخ محمد بن علی بن محمد حر عاملی نویسنده کتاب الرحلة، و دارای حواشی و تعلیقات و رساله‌ها و دیوان شعر بزرگی است. پسر عمویش حسن بن محمد بن علی دانشمندی فاضل و ادیب بود. جدّش شیخ علی بن محمد حر عاملی، عالمی جلیل القدر و عابدی خوش اخلاق و اهل فضل و شعر و ادب بود. جد پدری او، شیخ محمد بن حسین حُر عاملی نیز اهل علم و دانش و افضل عصر خود در علوم شرعی بود همان‌گونه که فرزندش شیخ محمد بن محمد افضل عصر خود در علوم عقلی بود. جد مادری شیخ حر، عبدالسلام بن شمس الدین محمد حر عاملی در احکام فقهی بسیار متبحر بود.
سفرها
شیخ حر هنگامی که چهل ساله بود، در سال ۱۰۷۳ق برای زیارت عتبات عالیات از جبل عامل به عراق رفت و از آن جا برای زیارت امام رضا(ع) عازم مشهد گشت. او چون مشهد را جای مناسبی برای زندگی یافت، در آنجا ماندگار شد.
در سال ۱۰۸۷ و ۱۰۸۸ق دو بار به سفر حج رفت. در سال ۱۰۸۸ق در آخرین سفر حج شیخ حُر عاملی، تُرک‌های تحت امر حکومت عثمانی، عده‌ای ایرانی را به جرم اهانت به خانه خدا قتل عام کردند و بی‌احترامی به خانه خدا را بهانه‌ای برای قتل عام شیعیان اهل بیت قرار دادند. در این واقعه شیخ حُر توسط سید موسی بن سلیمان، یکی از اشراف مکه و از سادات حسنی نجات یافت و از طریق یمن به عراق رفت.
او در این مدت دو بار برای زیارت عتبات به عراق رفت. در یکی از این سفرها، به اصفهان نیز رفت و در آنجا با علمای بزرگ اصفهان مانند علامه مجلسی دیدار کرد. در این دیدار، وی به علامه مجلسی اجازه روایت داد و علامه نیز متقابلاً به شیخ حُر اجازه روایت داد. در همین سفر، علمای اصفهان دیداری نیز از دربار شاه سلیمان صفوی برای او ترتیب دادند. شاه سلیمان صفوی، منصب قاضی‌القضاتی و شیخ‌الاسلامی خراسان را بدو سپرد.
گرایش به اخباریگری
شیخ حر عاملی عالمی اخباری است که معتقد به صحت تمام احادیث کتب اربعه است و برای اثبات این ادعا، در بخش پایانی کتاب وسائل الشیعه بیش از بیست دلیل ذکر کرده است. وی هم‌چنین معقتد است که نمی‌توان به ظن عمل نمود چون امکان دست‌یابی به علم در مورد احکام شرعی وجود دارد.
حضور وی در درس علمای مشهور اخباری سبب شد که وی نیز تحت تأثیر فضای غالب عصر صفویه قرار گرفته و مسلک اخباریگری را بپذیرد و از مروجان بزرگ و در عین حال معتدل و میانه‌روی آن شود. حر عاملی با پرهیز از هر‌گونه بحث و جدل بر ضد اصولیون و مجتهدان، به‌شدت از اخباریگری هواخواهی نموده و آن را تقویت می‌کرد. وی در شمار نخستین کسانی است که کوشید تفاوت‌های اخباریان و اجتهادیان را برشمرد و نشان دهد تفاوت این دو مکتب تنها در الفاظ نیست. وی بر همه ابزارهای عقلی استنباط احکام تاخت. یکی از مهم‌ترین کتبی که بیانگر اعتقاد و آرای شیخ حر است؛ کتاب «فوائد الطوسیه» نام دارد. شیخ در ابتدای کتاب، انگیزه خود از تالیف کتاب را زدودن ابهام از چهره برخی احادیث، رفع احادیث شبهه‌ناک و نیز برخی مغالطات وارده ذکر می‌نماید؛ وی در این کتاب در دفاع از مسلک اخباریگری تلاش می‌کند.
آثار
شیخ حر عاملی تألیفات متعددی را از خود برجای گذاشت. مهم‌ترین اثر او، کتاب «وسائل الشیعه» است که از زمان نگارش تاکنون، همواره مورد توجه و عنایت فقها و مجتهدان شیعه قرار گرفته است. این کتاب شامل احادیث منابع روایی شیعه مانند کتب اربعه و دیگر منابع حدیثی در مباحث فقهی است. صاحب وسائل در این اثر ۳۶ هزار روایت را با سند آن در موضوعات متعدد فقهی تحت عنوان یک باب آورده است. این اثر به دلیل اهمیت و جایگاه آن دارای شروح، معاجم، تلخیص و ترجمه‌هایی است.
برای وی آثار دیگری را نیز شمرده‌اند.
اشعار
شیخ حُر عاملی از ذوق شعری بالایی نیز برخوردار بود. او اشعار فراوانی در مدح و ستایش اهل بیت سروده است و دیوانی دارد که شامل ۲۰۰۰۰ بیت شعر است.
از ویژگی‌های شعر او طولانی بودن آن است. او قصیده‌ای در مدح پیامبر(ص) و اهل بیت آن حضرت دارد که بیش از ۱۰۰ بیت است و قصیده‌ای دیگر شامل معجزات و فضایل پیامبر و اهل بیت آن حضرت و شامل ۴۰۰ بیت است.
او در شیوه‌های شعری نیز از مهارت خاصی برخوردار بوده است. مثلا ۲۹ قصیده در مدح اهل بیت دارد که مجموعه ابیات هر قصیده را با یکی از حروف الفبا قافیه داده است و در قصیده‌ای دیگر چهار طرف هر بیت را با یک کلمه آورده و در قصیده‌ای تمام ابیات را بدون الف آورده است.
از جمله اشعار اوست: أنا حرٌ عبد لهم فإذا ما شرفونی بالعتق عدت رقیقا، یعنی:گرچه نام من حُر است، یعنی آزاد، ولی من عبد و بنده اهل بیتم و اگر آنان مرا شرافتمند سازند و آزادم کنند باز هم به بندگی آنان باز خواهم گشت.
و در جای دیگر می‌سراید: لئن طاب لی ذکر الحبائب إننی أری مدح أهل البیت أحلی و أطیبا، یعنی: «اگر یاد دوستان لذت بخش است برای من مدح اهل بیت شیرینتر و لذتبخشتر است.»
سخنان علما
شیخ حر عاملی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن یازدهم هجری به شمار می‌آید. او یکی از چهره‌های بزرگی است که مذهب شیعه را با روایات اهل بیت(ع) بیش از پیش غنی ساخت و دارای تألیفاتی ارزنده و شخصیتی مورد احترام نزد علمای شیعه است.
سید علی خان مدنی درباره وی می‌گوید: شیخ محمد بن حسن بن علی بن محمد حر شامی عاملی، شخصیتی برجسته و دارای مقام و منزلتی علمی است که سخن، در معرفی آن ناتوان است. فوائد ارزشمند نوشته‌هایش تمام جهان را فراگرفته و همچون ابر بارانی تمام سرزمین‌ها را از قطرات حیات بخش بارانش سیراب ساخته است. تألیفات او بر پیشانی روزگار همچون مروارید می‌درخشد و کلماتش در میان سطرها همچون گوهرهایی گران بها و کنار هم چیده شده است.
محمد بن علی اردبیلی با عبارات عظیم و والایی، شیخ حر را این گونه می‌ستاید که فضائل و مناقبش قابل شمارش نیست.
محدث قمی درباره او می‌نویسد: محمد بن حسن بن علی مشغری، شیخ محدثان و با فضیلت‌ترین متبحران عالم، فقیه هوشیار، محدث پارسا، ثقه جلیل القدر و سرچشمه بزرگواری‌ها و فضیلت‌ها و دارای تألیفات سودمندی است.
علامه امینی در الغدیر درباره وی می‌گوید: او مرواریدی بر تاج زمان و نقطه‌ای درخشان بر پیشانی فضیلت است. هرگاه در پی شناخت ایشان برآیی ایشان را آگاه به هر فنی خواهی یافت. جملات مدح و ستایش در معرفی او ناتوان‌اند. گویا او تندیس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و کمال است. از آثار او نگارش احادیث ائمه اهل بیت علیهم السّلام در اثبات امامت و نشر فضایل و جمع آوری احکام و حکمت‌ها و مدح و ستایش آنان است و تألیفات ارزشمندش یاد او را جاودان ساخته است.
وفات
شیخ حر عاملی در ۲۱ رمضان ۱۱۰۴ق در سن ۷۱ سالگی در مشهد درگذشت و در ایوان یکی از حجره‌های حرم امام رضا(ع) (این حجره اکنون در صحن انقلاب قرار دارد) به خاک سپرده شد.
منابع:
اردبیلی، محمدعلی، جامع الرواة، مکتبة المحمدی.
افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، بی‌تا.
امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت،دار التعارف، بی‌تا.
امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۷ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۲۵ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، بغداد، مکتبة الاندلس، بی‌تا.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
فراهانی منفرد، مهدی، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۸ش.
قمی، شیخ عباس، الفواید الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.
قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
مختاری، رضا و صادقی، محسن، غناء و موسیقی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ١٣٧٧ش.
مدنی، سید علیخان، سلافة العصر، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۳ش.
مرکز تحقیقات علوم اسلامی، نرم افزار سیره معصومان.
گردآوری: محدثه میرجلیلی
