فقیهی محقق، اخلاق‌مدار و خادم
گروه معارف- آيت‌الله محمدباقر ملكی ميانجی فقیه مفسری یود که علاوه بر پایبندی سرسختانه به اعتقادات مذهبی، همواره اخلاقی نیکو داشت و در طول عمر پرمایه‌اش خدمات قابل توجهی کرد و بدین ترتیب در اذهان ماندگار شد.
آيت‌الله شيخ محمدباقر ملكی ميانِجی پس از فراگيری دروس مقدماتی راهی مشهد شد و در آنجا سطوح عالی، فلسفه، كلام، خارج فقه و اصول عقايد و معارف اسلامی را آموخت و ساليانی در قم به درس و بحث و تدريس خارج اصول و تعليم تفسير نيز اشتغال داشت. از اين فقيه بزرگوار تأليفات متعددی بر جاي مانده كه بدايع الكلام في تفسير آيات الاحكام، تفسير فاتحه الكتاب، تفسير قرآن كريم در 6 جلد، همگی در تفسير و نيز «الرّشاد» در توحيد و معاد و تقريرات درس ميرزا مهدی غروی از آن جملهاند. این فقیه اصولی و مفسر قرآن در 16 خرداد 1377 برابر با دهم صفر 1419 به لقاءالله پيوست.
تولد
مرحوم ملکی، در سال ۱۳۲۴ ق/ ۱۲۸۵ ش، در قصبه ترک از توابع ناحیه گرمرود شهرستان میانه به دنیا آمد. در همان جا از محضر عالم جلیل، سید واسع کاظمی ترکی (م ۱۳۵۴ ق) که خود از افاضل شاگردان آخوند خراسانی بود، ادبیات عرب، منطق، اصول (قوانین) و فقه (ریاض) فراگرفت.
وی به سال ۱۳۴۹ ق، به مشهد مقدس آمد و سطح عالی را نزد استاد فاضل خویش آیت‌الله شیخ هاشم قزوینی (م ۱۳۸۰ ق) و دروس فلسفه و مباحث اعتقادی و معارفی را نزد عالم نحریر آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی (م ۱۳۸۶ ق) تلمذ کرد.
آنگاه در درس خارج زعیم حوزه علمیه مشهد در آن روزگار، آیت‌الله میرزا محمد آقازاده خراسانی (م ۱۳۵۶ ق) شرکت جست. همچنین بخشی از مباحث فقه و یک دوره اصول فقه و یک دوره کامل علوم و مباحث معارفی را از محضر استاد علامه میرزا مهدی غروی اصفهانی (م ۱۳۶۵ ق) استفاده کرد و از ایشان به دریافت اجتهاد و افتا و نقل حدیث مفتخر شد.
وی پس از گذشت سیزده سال در حوزه مشهد و استفاده از عالمان بزرگ آن سامان، به زادگاه خود می‌آید و به ترویج شعائر دین و تربیت مردم و امر به معروف و نهی از منکر می‌پردازد و پس از جنگ جهانی دوم، هنگام بروز غایله آذربایجان، با آن اوضاع نابسامان، از موضع دینی و کاملاً مستقل مبارزه می‌کند و برای حفظ جان و مال مردم تلاش بسیار می‌کند. وی شانزده سال در آنجا به ادای وظایف خویش اشتغال می‌ورزد و از آن پس، به سال ۱۳۳۷ ش، به حوزه علمیه قم می‌آید و در آنجا ساکن می‌شود و تنها در فصل تابستان و ایام ویژه مذهبی، قم را ترک می‌کند.
استاد محمدرضا حکیمی که به شرح حال و آثار ایشان در کتاب «مکتب تفکیک» پرداخته است، از خصوصیات ایشان را مبارزه با مفاسد اجتماعی از راه تقویت بنیه اعتقادی و ایمانی مردم، مبارزه با تعدی‌ها و زورگویی‌های قلدران و خان‌ها، توجه به کرامت انسانی و حرمت افراد و تواضع با مردم، توجه به مشکلات مسلمانان و اخبار کشورهای اسلامی، تعبد فوق‌العاده به احکام دینی و عمل به عبادات و مداومت بر خواندن دعاها و به خصوص صحیفه سجادیه و رعایت سادگی در مخارج زندگی و احتیاط در برداشت از وجوه شرعی و تأکید بر زهد و ساده‌زیستی ایشان می‌داند.
ویژگی‌های اخلاقی
رعایت حال مردم: وی احترام خاصی برای عامه مردم قائل بود و رعایت حال آنها را بر خود لازم می‌دانست. خیلی حساس و مقید بود كه صدای بلندگوی مساجد جز در اوقات اذان، بلند نباشد، اصلاً اجازه نمی‌داد صدای سخنرانی وی به بیرون از مسجد پخش شود و آن را موجب مزاحمت برای مردم و سبك شمردن شعائر مذهبی می‌شمرد.
مبارزه با عوام‌زدگی: احترام به عامه مردم غیر از عوام‌زدگی است، این تمایز در وجود آیت‌الله ملكی چشمگیر بود. از نقل روایات مجعول و وقایع تاریخی مشكوك در محافل و مجالس كه اغلب افراد به خاطر خوشایند مردم در منابر و محافل ذكر می‌كردند، شدیداً مخالفت و جلوگیری می‌كرد.
ظلم‌ستیزی: او در برابر توده مردم خیلی متواضع بود، ولی در برابر افراد ثروت‌اندوز، خوانین و دولتمردانِ رژیم ستمشاهی كاملاً از موضع قدرت و تكبّر برخورد می‌كرد.
ساده‌زیستی: زندگی ساده و بی‌آلایش و در عین حال پرتلاش و جنب و جوش او مورد توجه و زبانزد همگان بود. خانه گلی‌اش در آذربایجان با اینكه محل آمد و شد بود، با چند گلیم پوشیده شده بود. بعد از مهاجرت به قم هم با توسل به حضرت معصومه(س) كه خود داستانی دارد، توانست خانه‌ای معمولی برای خود تهیه كند و با اینكه چندین بار از سوی افراد نیكوكار به وی پیشنهاد شد خانه مجللی برایش تهیه كنند ولی عزت نفس وی اجازه نداد كه این پیشنهاد را بپذیرد.
اهتمام به دعا و عبادت: به نماز اول وقت سخت مقید بود. از دوران جوانی به واسطه نذر، نمازهای مستحبی روزانه «نوافل یومیه» را به خود واجب كرده بود و تا آخر عمر آن را بجا می‌آورد. ادعیه و مناجات و قرائت قرآن همراه با تأمّل و حال معنوی به ویژه سحرگاهان از كارهای روزانه اش به شمار می‌رفت و این عمل را به صورت دستورالعمل اخلاقی به دیگران نیز توصیه می‌كرد. آن را دستورالعمل استادش مرحوم آیت الله شیخ مجتبی قزوینی به دیگران هم می‌دانست.
خدمات مذهبی، فرهنگی و عمرانی
آیت‌الله ملكی در طول اقامت در منطقه علاوه بر فعالیت‌های معمول و ترویج شعایر دینی، اقامه نماز جماعت، تشكیل جلسات سخنرانی در مناسبت‌های گوناگون مانند ماه مبارك رمضان، ماه محرم، دهه آخر صفر، عید فطر، قربان و غدیر و نشر فرهنگ تشیع در منطقه، به یك سری فعالیت‌های عمرانی و فرهنگی دیگر نیز اقدام كرد كه به نوبه خود تأثیر بسزایی در عمران و آبادی و رشد شعور و آگاهی مردم گذاشت که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. رسیدگی به فقرا و محرومان: بخش عمده‌ای از اوقات خود را صرف خدمت و رسیدگی به وضع فقرا و مستمندان منطقه می‌كرد. در سال 1327 كه خشكسالی و قحطی می‌رفت تا مردم منطقه را از پای درآورد این فقیه دردآشنا، تدبیری اتخاذ كرد و با جیره بندی آرد و نان، مردم آن دیار را از پیامدهای ناگوار این پدیده خطرناک درامان نگاه داشت. وی جمعی متشكل از افراد نیكوكار در منطقه را تعیین كرده بود كه اینها شناسایی خانواده‌های نیازمند را به عهده داشتند و پس از شناسایی به صورت مخفیانه و آبرومندانه به آنها كمک می‌شد.
2 - احیای چند رشته قنات و چشمه كه هر كدام در تأمین آب آشامیدنی و كشاورزی مردم بخش، نقش حیاتی داشته و دارد.
3 - تعمیر اساسی مسجد ترك: این مسجد كه یكی از آثار ارزشمند اسلامی و باستانی كشور به شمار می‌آید، در چندین مرحله آیت‌الله ملكی به تعمیرات آن اقدام کرده است.
4 - تأسیس كتابخانه: این مركز با عنوان «كتابخانه امام جعفر صادق(ع)» در سال 135 به همت آیت‌الله ملكی تأسیس شد و زیر نظر فرزند ایشان شروع به فعالیت كرد. این كتابخانه مهم اكنون در روستای ترك قرار دارد و كتاب‌های آن به صورت امانت در اختیار علاقمندان و جوانان روستا و حومه قرار می گیرد، و در زمستانها كلاسهای تعلیم قرآن در محل كتابخانه برقرار است.
5 - احداث دانشسرا: این مركز آموزشی درپی تلاش‌های بی دریغ معظم له، اخیراً در زادگاه ایشان به مساحت 65/000 متر مربع تأسیس شده كه در رشد و شكوفایی استعدادهای سرشار جوانان و نوجوانان منطقه بسیار نقش آفرین بوده است.
6 - كمك و اقدام به تمامی كارهای خیر و عام المنفعه همانند: برق كشی، لوله كشی، جاده سازی و تاسیس مركز و دوایر اداری كه هم كنون در خدمت مردم قرار دارد.
تألیفات و آثار علمی
آیت‌الله ملكی در كنار فعالیت‌های اجتماعی و عبادی، كار پژوهش و تدریس را ادامه داد و كتب ذیل یادگار تحقیقات علمی اوست.
1.بدائع الكلام فی تفسیر آیات الاحكام: این كتاب در تفسیر آیات مربوط به طهارت و نماز بوده و در آن پیرامون تفسیر آیات مربوط به موضوع «شفاعت» بحث می‌كند. بار اول سال 1400 ق در قم و در دومین بار در سال 1402 ق در بیروت به چاپ رسیده است.
2.تفسیر فاتحةالكتاب: كتاب فوق پیرامون تفسیر سوره مبارك حمد است كه از سوی انتشارات «دارالقرآن الكریم» قم در سال 1413 ه. ق چاپ شده است.
3. توحیدالامامیه: در این كتاب ارزشمند موضوعات مهمی مانند اهمیت و جایگاه علم و عقل، شناخت خداوند متعال و توحید، علم و قدرت، معنای عرش، كرسی، مشیّت، اراده، قضاء و قدر، جبر، اختیار، حدوث عالم، بداء و... از دیدگاه «مكتب معارفی خراسان» مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. كتاب از سوی انتشارات «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» در سال 1415 ق. به چاپ رسیده است.
4. تفسیر مناهج البیان (6 جلد): شامل جزءهای 1 و 2 و 3 و 4 و 29 و 30 از قرآن كریم است كه هر كدام از اجزاء در یك مجلد قرار گرفته است. مسئولیت چاپ این تفسیر گرانسنگ را انتشارات «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» بر عهده گرفته و به طرز مطلوبی آن را به چاپ رسانده است.
5. نگاهی به علوم قرآنی: این كتاب نیز یكی دیگر از آثار آیت الله ملكی میانجی است كه توسط آقای علی نقی خدایاری به فارسی ترجمه شده و به اهتمام علی ملكی میانجی، توسط نشر «خرّم»، بهار 1377 در قم به چاپ رسیده است.
6. الرشاد فی المعاد؛ مخطوط
7.تقریرات كامل درس اصول آیت الله میرزا مهدی غروی اصفهانی؛ مخطوط
8. رساله ای در حبط و تكفیر؛ مخطوط
9. رساله ای در خمس؛ مخطوط
10. رساله ای در احكام میت؛ مخطوط
11.نوشتاری در احكام صلاه، نكاح، طلاق، مواریث و ابحاثی پیرامون مسائل متفرقه تفسیر و معارف
رحلت
این فقیه، مفسر و متكلم تلاشگر پس از 95 سال زندگی افتخارآمیز همراه با تلاش و كوشش بی وقفه، سرانجام در دهم صفر 1419 ق دعوت حق را لبیک گفت و به سرای باقی شتافت و پیكر پاک این فقیه بزرگ با شكوه خاص و با شركت آیات عظام و علمای اعلام و جمع كثیری از طلاب و فضلای حوزه علمیه قم، در این شهر تشییع و در قبرستان شیخان در جوار حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
منابع
دانشنامه حوزوی
پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه
سایت راسخون
