قاموس‌الرجال؛ نماد علمیت علامه شیخ شوشتری
گروه معارف ــ آیت‌الله استادی گفت: با اینکه حاج شیخ در گوشه‌ای از شوشتر و دور از حوزه‌های علمیه به سر می‌برد قاموس‌الرجال، حوزه‌ها را متوجه او و به تعبیری معرّف مراتب علمی ایشان شد و روز به روز با تکمیل قاموس و تألیف آثار مهمی که بعد منتشر شد آوازه علمیّت و محقق بودن او همه جا پخش شد.
مرحوم علامه شیخ شوشتری مقدمات و سطح را نزد اساتیدی، چون مرحوم سیدحسین نوری، سیدمحمدعلی امام و سیدعلی‌اصغر حکیم گذراند. پس از آن با استفاده از کلاس استادانی چون آیت‌الله محمدتقی شیخ‌الاسلام و آیت‌الله سیدمهدی آل‌طیب و پدر خود، به درجه اجتهاد رسید.
قاموس‌الرجال، النجعه (حاشیه شرح لمعه)، بهج‌الصباغه (شرح نهج‌البلاغه)، الأخبار الدخیله، حاشیه مصحف، البدایع، الاوائل، اربعین حدیث، آیات بیّنات، قضاء امیرالمؤمنین، تحقیق پیرامون ابوبصیر، تحقیقی پیرامون دعای ندبه، مقدمه بر توحید مفضّل، تواریخ النبی (ص) و الآل و حاشیه بر توضیح‌المسائل از جمله تألیفات علامه شیخ شوشتری هستند.
متن زیر گفت‌وگوی تحریریه ایکنا خوزستان درباره جایگاه علمی کتب علامه شوشتری از جمله قاموس‌الرجال و النجعه فی شرح اللمعه و بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه و همچنين اهمیت تألیفات علامه شوشتری با آیت‌الله رضا استادی، پژوهشگر و محقق دینی است.
در ابتدا به جایگاه علمی علامه شیخ شوشتری اشاره‌ای بفرمایید.
در ابتدا بايد گفت مرحوم حاج شیخ محمدتقی در جوانی چند سالی مجاور امام حسین عليه‌السلام بود و در این سال‌ها به فکر افتاد کتاب رجال مامقانی را که در سه جلد رحلی در نجف اشرف چاپ شده بود مورد بررسی قرار داده و به اصطلاح حاشیه‌ای بر آن کتاب داشته باشد. این حواشی که با منظم شدن و تحریر ثاني به نام قاموس‌الرجال نامیده و حدود شصت سال قبل، در تهران در چند جلد چاپ شد از آغاز در محافل حوزوی بسیار جلب نظر کرد. هم از جهت اینکه رجال مامقانی تا آن تاریخ جای خود را باز کرده بود و هم به خاطر اینکه نظرات مرحوم حاج شیخ در بسیاری از موارد بکر و تازگی ویژه‌ای داشت.
از این رو با اینکه حاج شیخ در گوشه‌ای از شوشتر و دور از حوزه‌های علمیه به سر می‌برد این کتاب، حوزه‌ها را متوجه او کرد و به تعبیری قاموس‌الرجال معرّف مراتب علمی ایشان شد و روز به روز با تکمیل قاموس و تألیف آثار مهمی که بعد منتشر شد آوازه علمیّت و محقق بودن او همه جا پخش شد.
با توجه به اینکه جنابعالی گفت‌وگوی مفصلی با ایشان داشته‌اید، اشاره‌ای به این مصاحبه داشته باشید.
بنده در سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی چند ماهی در رادیو ایران برنامه‌ای به نام «فرزانگان» داشتم و در این برنامه چند نفر از علمای بزرگ را معرفی کردم و چون برای این برنامه و کامل بودن و درست بودن آن بسیار وقت می‌گذاشتم و دقت می‌کردم باعث شد که این برنامه در محافل علمی هم جلب نظر کند و شنوندگان این طور برداشت کنند که بنده در رشته شرح حال نویسی و شرح حال گویی خبرويتی دارم.
گویا همین موجب شد که گردانندگان مجله کیهان فرهنگی که می‌خواستند با حاج شیخ مصاحبه‌ای داشته باشند حقیر را به‌عنوان هم سفر خود به شوشتر ببرند و این سعادت نصیبم شد که به محضر حاج شیخ شرفیاب شوم و چند ساعتی در منزلشان و نیز در دو مسجدی که اقامه جماعت می‌کردند صحبتشان را درک کنم.
البته بنده پیش از این سفر به آن بزرگوار ارادت داشتم اما این ملاقات از جهاتی ارادت حقیر را چند برابر کرد. شرح آن مصاحبه را باید در مجله کیهان فرهنگی ملاحظه کنید.
لطفاً توضیحی درباره جایگاه علمی کتب علامه شوشتری از جمله قاموس‌الرجال و النجعه فی شرح اللمعه و بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه بفرمایید.
از زمان تألیف نهج‌البلاغه تا امروز که بیش از هزار سال می‌گذرد کتاب‌ها و رساله‌های فراوان درباره این کتاب عظیم نگاشته شده و اینجانب برای کنگره نهج‌البلاغه که در زمان حیات امام خمینی رضوان الله علیه برگزار شد کتابنامه‌ای نوشتم که در چاپ دوم آن حدود چهارصد كتاب و رساله اجمالاً معرفی شد که باید بپذیرم كه این کتابنامه جامع نبوده، و شاید با بررسی بیشتر و افزودن کتاب‌های جدیدی که نسخه آن‌ها پیدا شده و نیز تألیفات جدید و همچنین مقاله‌ها که بخشی از آن‌ها حکم رساله را دارد، عدد به هزار هم برسد.
تعداد فراوانی از این کتاب‌ها شرح نهج‌البلاغه است که برخی کوتاه و برخی مفصل است اما آنچه در حوزه‌های علمیه بیش از بهج‌الصباغه مورد توجه بود و چاپ شده بود این چند کتاب است: شرح ابن ابی‌الحدید (20 جلد) شرح ابن میثم بحرانی (5 جلد) شرخ خوئی (ناقص اما در بیست و چند جلد) و شرح ملا فتح‌الله کاشانی که در یک جلد رحلی چاپ شده بود.
اهمیت شرح علامه شوشتری به خاطر این است که اولاً شرح موضوعی است. ایشان نهج‌البلاغه را به شصت فصل منظم و سپس شرح کرده است و این سابقه نداشت و ثانیاً از حيث علمی و مستند بودن به وضعی بود که باید بگویم پنجمی آن چهار کتاب شد. این کتاب در چهارده جلد، دو بار چاپ شده و چاپ دوم آن بسیار بهتر است.
اما کتاب النجعه، لمعه شهید اول متنی متین و از روزگار تألیف مورد توجه حوزه‌ها و فقها بوده و هست. این کتاب شروح متعدد دارد آنچه تا زمان مرحوم شوشتری چاپ شده بود دو شرح است؛ 1- شرح لمعه تألیف شهید ثانی 2- سراج الامه که شرح مبسوط و غیرکامل است.
ظاهراً حاج شیخ در آغاز شرح لمعه شهید را تحشیه (نوشتن حاشیه بر کتاب) می‌کرده و توضیحات و انتقادات فراوانی به آن داشته که بخشی از انتقادات به کم و زیاد شدن سهوی برخی عبارات و روایات برمی‌گشته است.
چند سال که از نگارش آن حواشی می‌گذرد ایشان به فکر می‌افتد که خود لمعه شهید اول را به صورتی شرح کند که آن انتقادات و توضیحات و غیره در این شرح گنجانده شود در هر حال کتابی است تحقیقی و در 10 جلد چاپ شده است.
و اما قاموس‌الرجال که باید گفت علامه شوشتری در حوزه‌ها با این کتاب شناخته شده است یعنی همانطور که در معرفی حاجی نوری گفته می‌شود صاحب مستدرک و یا در معرفی شیخ حر عاملی گفته می‌شود صاحب وسائل، در معرفی علامه شوشتری هم عبارت صاحب قاموس‌الرجال معروف است. با اینکه کتاب‌های رجال قدیم و جدید فراوان است و بخش عمده آن‌ها هم چاپ شده، در اختیار است و برخی از آن‌ها هم تحقیقی و مشروح است اما قاموس‌الرجال امتیازاتی دارد که بعضی از محققان گفته‌اند تاکنون کتابی در رجال با این ویژگی‌ها و تحقیقات بکر و تازه نگاشته نشده است.
چاپ منقح آن در 12 جلد توسط انتشارات جامعه مدرسین قم انجام شد.
مرحوم علامه شوشتری تمایل داشتند که بیشترین وقت خود را به تحقیق بپردازند این مهم نشئت گرفته از چیست.
چون انسان طبعاً جستجوگر است، اگر به هر علتی یک طلبه یا دانشجو در مسائل علمی از آغاز به آن حس کنجکاوی خود پاسخ مثبت داده و خویش را به پیگیری عمیق هر آموخته خود عادت دهد حتماً روز بروز علاقه او به تحقیق بیشتر شده و به عبارتی از آن لذت می‌برد حتی در صورتی که دیگران او را تشویق نکنند
بنده فکر می‌کنم یکی از نمونه‌های این مطلب حاج شیخ بوده و به نتیجه خوبی هم رسید و باید گفت حتی حاج شیخ درس خواندن را تحت‌الشعاع تحقیق و پژوهش قرار داده و پس از چند سال طلبگی و پیدا کردن آمادگی مدام به تحقیق پرداخته است. گواه این مطلب تحشیه و بررسی شرح لمعه و نیز بررسی رجال مامقانی است که در جوانی انجام شده اما رها نشده مثلاً درباره قاموس سال‌های بعد مدام به مطالب آن افزوده است.
علامه شوشتری چه ابتکاراتی در تألیف کتب خود داشته است؟
معمولاً درباره کتاب، رساله، مسئله و قول، کلمه ابتکار را وقتی به کار می‌برند که اینها بی‌سابقه باشد و به یک تعبیر کتابی نو، مسئله‌ای تازه، قولی نو یافته و از این قبیل باشد.
در تألیفات مرحوم حاج شیخ محمدتقی شوشتری ابتکار به معنی تازه بودن، نو بودن، کشف یک مطلب علمی، توضیح یک ابهام و ... فراوانِ فراوان است اگر یکی از فضلا حالی و حوصله‌ای داشته باشد شاید بتواند یک جلد کتاب از تحقیقات بکر و تازه سامان دهد.
اهمیت تألیفات علامه شوشتری را چگونه ارزیابی می‌کنید.
آثار علامه شوشتری که بحمدالله همه چاپ شده حدود 15 عنوان در 50 جلد است و هر کدام از جهتی مهم است.
در پایان باید عرض کنم آنچه امثال حقیر را وا می‌دارد که درباره این بزرگوار کمال کوچکی را داشته باشیم فقط این تألیفات و آثار گرانقدر علمی نیست بلکه معنویات، زهد، پارسایی، احیای امر اهل‌بیت(ع)، تحکیم عقاید مردم در یک منطقه از کشور است که همه در سایه او زندگی می‌کردند و دیانت را در او لمس کرده و او را نمونه‌ای از شاگردان ائمه اطهار می‌دیدند و این خود داستان دیگری دارد که باید آنانکه با او بيشتر مأموس بودند شرح دهند. رحمه الله علیه و رضوانه.
انتهای پیام
