شباهت قابل توجه پیمان مدینه با محتوای سوره مائده

به گزارش ایکنا، نشست مجازی «پیمان مدینه و سوره مائده: تشابهات و ارتباط احتمالی دو متن از صدر اسلام» با سخنرانی محسن گودرزی؛ استاد دانشگاه هاروارد 17 شهریور در مدرسه تابستانی انعکاس برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

مدت طولانی به سوره مائده و فهم ساختار آن علاقه‌مند بودم و در سال‌های اخیر وقتی درباره قرآن درس می‌دهم از دانشجویان می‌خواهم مقاله کوتاهی درباره این سوره بنویسند چون به نظرم ارتباط اجزای سوره مائده پیچیده است. این مسئله‌ای است که مدت زیادی راجع به آن فکر کردم. یک چیزی که در حین این تحقیقات به ذهنم رسید این بود که مشابهت‌های قابل توجهی بین این سوره و پیمان مدینه وجود دارد. امروز می‌خواهم بعضی از این مشابهت‌ها را مطرح کنم و درباره ارتباط احتمالی میان این دو متن صحبت کنم. ارائه امروز من مبتنی بر یک مقاله‌ای است که سال آینده چاپ خواهد شد.

ابتدا راجع به پیمان مدینه صحبت خواهم کرد، بعد 17 آیه اول سوره مائده را مرور خواهم کرد و در این مرور ارتباطات احتمالی با پیمان مدینه را برجسته خواهم کرد. یک نکته که بر آن تاکید خواهم کرد این است که مناسک عبادی در این سوره خیلی پررنگ هستند. مخصوصا سعی می‌کنم بر این نکته تاکید کنم که این مناسک نقش محوری در اختلاف میان مومنین و اهل کتاب دارند یعنی اهل کتاب انتقاداتی نسبت به مناسک مومنین دارند و مومنین انتقاداتی نسبت به مناسک اهل کتاب دارند.

پیمان مدینه چیست؟

پیمان مدینه یک متنی است که به زمان پیامبر(ص) برمی‌گردد. وقتی پیامبر(ص) وارد مدینه شدند در سال اول یا دوم، این پیمان را با مهاجران و انصار و برخی قبائل یهودی منعقد کردند. متن این پیمان را می‌شود در برخی منابع اسلامی پیدا کرد از جمله سیره ابن اسحاق. متن این پیمان چندبار تصحیح و ترجمه شده است. در پنجاه سال اخیر این متن خیلی مورد توجه بوده چون برخی ادعا کردند مسلمانان وقتی حرکتشان شروع شد ابتدا متحد یهودی‌ها بودند و بر این پیمان دست می‌گذارند.

ابن اسحاق می‌گوید پیامبر اکرم(ص) بین مهاجرین و انصار یک پیمان یا نوشته‌ای را تنظیم کرد که یهود را هم شامل می‌شد. آغاز این پیمان اینگونه است که این نوشته‌ای است میان محمد و بین مومنین از قریش و یثرب و همچنین برخی افرادی که به اینها الحاق می‌شوند. اینها یک امتی هستند که از دیگران جدا هستند. یکی از چیزهایی که در پیمان مدینه می‌بینیم این است که ساختار قبائل را تایید می‌کند. البته خیلی از بخش‌های پیمان مدینه قابل فهم نیست. مثلا این بند که می‌گوید مهاجرین قریش همان سیستم اداره قبیله‌ای را حفظ می‌کنند و اگر کسی از آنها کشته شد خون‌بها می‌گیرند، اسرایشان را هم می‌توانند آزاد کنند. این نشان می‌دهد سیستم قبیلگی که وجود داشت ادامه پیدا می‌کند یا به موجب این پیمان همه گروه‌هایی که عضو پیمان هستند حسابشان را با هم صاف کنند.

این مسئله خیلی مهمی است چون در آن عصر امنیت از همین تعلق به قبیله قدرت می‌گرفت و این قبیله بود که هوای شما را داشت و اگر کسی علیه شما اقدامی می‌کرد او را مجازات می‌کرد و اساسا دولتی وجود نداشت. این پیمان هم به نوعی ساختار قبیله را تایید می‌کند و اهمیت این مسئله را نشان می‌دهد. من خیلی وقت‌ها که این پیمان را به دانشجویان می‌دهم بخوانند تعجب می‌کنند، چون فکر می‌کنند این متن بیشتر باید به مسائل اعتقادی بپردازد یا روی اخلاقیات تاکید کند در حالی که تاکیدش روی مسائل اجتماعی و امنیتی است.

همه افرادی که عضو این پیمان می‌شدند متحدینی داشتند این پیمان می‌گوید همدیگر را دور نزنید. پیمان بعدی این است اگر کسی بخواهد کاری انجام دهد که حاوی ظلم و خیانت باشد بقیه برپا می‌خیزند و مقابلش می‌ایستند حتی اگر فرزند آنها باشد. باز گفته می‌شود اگر مومنی کافری را کشته بود و آن کافر هم‌پیمان شما بود نباید آن مومن را بکشید حتی نمی‌توانید آن کافر را کمک کنید.

در ادامه پیمان آمده است افرادی از یهود که ملحق به ما می‌شوند ما آنها را کمک خواهیم کرد و مساوات برقرار خواهد بود. نه به آنها ظلم می‌کنیم و نه به کسی که به آنها ظلم می‌کند یاری می‌رسانیم. اگر هم بخواهیم وارد صلحی شویم باید همه وارد صلح شویم، اگر هم بخواهیم بجنگیم با هم می‌جنگیم. چیزی که خیلی مهم است این است همانطور که نباید مومنی را به خاطر قتل کافری کشت، اگر کافری مومنی را کشت باید حتما قصاص انجام شود.

مروری بر ارکان اصلی پیمان مدینه

ارکان اصلی پیمان مدینه این است که اولا ساختار قبیله را تایید می‌کند، بر اهمیت قصاص خیلی تاکید می‌کند و می‌گوید اگر کسی، فردی از مومنین را کشت باید مجازات شود ولی اگر مومنی کافری را کشت نباید آن مومن را کشت. منع حمایت از مجرمین خصوصا کسانی که قتل انجام دادند از دیگر ارکان این پیمان است. همچنین بر مشارکت مالی یهودیان در جنگ علیه قریش تاکید می‌کند و نشان می‌دهد مدیریت متحدین چقدر مهم است.

وقتی ما به سوره مائده نگاه می‌کنیم، سوره مائده بسیاری از یهودیان را متهم به رفتارهایی می‌کند که شامل نقض تعهدات اصلی پیمان مدینه است. خیلی از آیات قرآن از یهودیان انتقاد می‌کند ولی سوره مانده انتقداتش به تعهدات پیمان مدینه نزدیک است. اولا یهودیان را متهم می‌کند کمک مالی نمی‌کنند. دوم اینکه غیر قابل اتکا هستند و خیانت می‌کنند. سوم اینکه به حرمت نفس و لزوم قصاص تعهد کافی ندارند. چهارم اینکه حکمیت پیامبر(ص) را در امری که موجب فساد است نمی‌پذیرند. اینها به چیزهایی که پیمان مدینه ذکر می‌کند خیلی شبیه است.

یک زاویه جدیدی که سوره مائده مطرح می‌کند این است که رفتارهای اهل کتاب را به بدبینی آنها نسبت به دین مومنین مرتبط می‌سازد. این نکته را هم عرض می‌کنم که دین در اینجا به معنای دین اسلام نیست، بلکه به معنای مناسک پرستش مومنین است. سوره مائده اهل کتاب را متهم می‌کند که پرستش درستی انجام نمی‌دهند. یعنی آنها از مومنین انتقاد می‌کنند در حالی که خودشان خدا را درست نمی‌پرستند. با توجه به این ویژگی‌ها سوره مائده مومنین را از ولایت اهل کتاب منع می‌کند. بنابراین شاید بشود این احتمال را مطرح کرد که سوره مائده می‌گوید تعهداتی که در پیمان داشتیم دیگر برقرار نیست چون آنها به تعهدات خود پایبند نبودند. مستقل از اینکه سوره مائده برائتی از پیمان مدینه دارد یا نه ولی این شباهت‌ها قابل توجه است.