عمارت آصف؛ مروری بر چهار دوره تاریخی

عمارت آصف وزیری معروف به «خانه کُرد» به عنوان نمادی از هویت فرهنگی مردمان کُرد و گنجینه مردم‌شناسی قوم کُرد از با ارزش‌ترین آثار فرهنگی و تاریخی کردستان است. این عمارت توسط «آصف اعظم» (میرزا علی نقی خان لشکر نویس) در دوره صفویه احداث شد.

عمارت آصف که امروز در برگیرنده بخشی از پروژه فرهنگی خانه کُرد، شامل فضاها و غرفه‌های نمایشی موزه‌ است، یکی از قدیمی‌ترین بناهای شهر سنندج محسوب می‌شود و در نزدیک قدیمی‌ترین مسجد تاریخی سنندج مسجد دارالاحسان قرار دارد.

شکل‌گیری عمارت آصف به چهار دوره تقسیم می‌شود که دوره اول آن مربوط به بخش شمالی شامل تالار تشریفات، اتاق‌ها و راهروهای طرفین و قسمتی از فضاهای بخش شرقی مربوط به دوره صفویه‌ است. دوره دوم شکل‌گیری عمارت آصف مربوط به نیمه نخست دوره قاجار است، در این دوره ضلع‌های شرقی و غربی حیاط بیرونی و حمام عمارت ساخته شده‌ است. دوره سوم که شامل احداث فضاهای اندرونی، سردر ورودی نیم هشتی و بازسازی بخش غربی تالار تشریفات می‌شود مربوط به سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۶ هجری شمسی است. دوره چهارم شکل‌گیری عمارت آصف مربوط به سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲ است که شامل مرمت کلیه قسمت‌های عمارت، تعویض سنگفرش کف حیاط، ساخت دوباره حیاط مستخدمان به شکل امروزی است.

از آنجایی که سنندج در ناحیه سرد و کوهستانی واقع است، برای دفع سرما، ساختمان‌های فرم‌های باز با فرم‌هایی که ضلع‌های شمالی، جنوبی آن‌ها بلندتر از ضلع‌های شرقی، غربی آنهاست مناسب نیست و بهتر است، فرم ساختمان فشرده و پلان آن مربع باشد. ساختمان‌های دو طبقه‌ای که فرم آن‌ها شبیه به مکعب است، بهترین نوع ساختمان از نظر کنترل گرمای داخلی در زمستان است. بخش اصلی خانه برای استفاده بیشتر از تابش خورشید در شمال حیاط و رو به قبله ساخته شده‌ است. برای کاهش سرما در زمستان از جرزهای قطور و سقف‌های دوجداره استفاده شده است.

خانه کُرد

موزه مردم‌شناسی مناطق کردنشین یا «خانه کُرد»، بزرگترین موزه مردم‌شناسی مربوط به قوم ایرانی است. مرحله نخست پروژه خانه کُرد که عمارت آصف را به خود اختصاص داده شامل، نگارخانه و حیات ورودی، حمام، غرفه‌های زندگی شهری، مکتب‌خانه، قلاب‌بافی، زیورآلات، بخش کشاورزی، مشاغل و فنون، بخش اسناد و عکس‌های تاریخی، اتاق خان، بخش پوشاک، غرفه شکار، غرفه صنایع دستی، غرفه بخش مطبخ زندگی روستایی، کتابخانه و مرکز اسناد است. مجموعه عمارت آصف که حدود چهار هزار متر مربع عرصه و اعیانی دارد و در زمره خانه‌های اعیانی مسکونی مورد توجه در معماری مسکن است، در سال ۱۳۷۵ به شماره ۱۸۲۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌ است.

معماری

این بنا علاوه بر سر در نیم هشتی، دالان ورودی و اتاق تقسیم آب دارای چهار حیاط بیرونی، اندرونی، مستخدمین و مطبخ است. حیاط بیرونی که حیاط اصلی هم هست دارای پلانی مستطیل شکل و دو ایوان و آب‌نما و باغچه با طرح چهار باغ است و در ضلع شمالی آن تالار اصلی با تزیینات منحصربه‌فرد شامل گچ‌بری‌ها، مقرنس کاری و اورسی زیبا و پرکاری با نقوش هندسی قرار دارد.

در ضلع شرقی حیاط بیرونی فضاهایی شامل راهروهای ارتباطی و دو سه در و یک چهار دری و دو اتاق وجود دارد و در ضلع غربی آن ایوانی سراسری با ستون‌های آجری واقع شده و در پشت این ایوان یک تالار با اورسی بسیار زیبا که دارای طرح اسلیمی است و دو اتاق در طرفین آن قرار دارد. از قسمت‌های مهم حیاط بیرونی حمام عمارت است که زیباترین حمام تاریخی سنندج است و دارای ستون‌های سنگی حجاری شده و تزئینات آهک‌بری و کاشی‌کاری است.

حیاط اندرونی در ضلع شمالی عمارت واقع شده و در اوایل دوره پهلوی و بر اساس معماری بومی ساخته شده‌ است. فضاهای حیاط اندرونی به صورت دو اشکوبه، با یک طبقه زیر زمین و ایوانی با شش ستون چوبی و تزئینات گچ‌بری ساخته شده و دارای آب‌نمایی لوزی شکل با باغچه‌هایی در اطراف است. حیاط مستخدمین در ضلع جنوبی مجموعه و در کنار دالان ورودی واقع شده‌ است فضاهای معماری این بخش در سال‌های گذشته به‌طور کلی تخریب شده بود و آثاری که نمایانگر شیوه ساخت و ساز آن باشد باقی نمانده بود و به همین دلیل بازسازی حیاط مستخدمین بر اساس طرحی جدید منطبق با اصول معماری سنتی بوده که شامل حیاطی مرکزی با رواق‌های پیرامون، نگارخانه، سرویس بهداشتی و فضاهای تأسیساتی است.

گوشه ضلع جنوبی عمارت، حیاط کوچکی قرار دارد که به حیاط مطبخ معروف است و دارای آب‌نمایی سنگی است و در مطبخ که فضایی است مسقف، با طاق و تویزه به این حیاط باز می‌شود. آب مورد نیاز مجموعه عمارت آصف از یک رشته قنات که از غرب سنندج توسط تنبوشه‌های سفالی و لوله‌های فلزی جدید جاری است تأمین می‌شود.

برای تنظیم و تقسیم مناسب آب، فضایی در کنار دالان ورودی ساخته شده که به اتاق تقسیم آب معروف است و اکنون آب، آب‌نمای مقابل تالار، حوض حیاط‌های مستخدمین، مطبخ و اندرونی از آن تأمین می‌شود. ویژگی‌های دیگر این بنا در قسمت به اصطلاح شاه‌نشین وجود یک ایوان دوستونه و دو ردیف پله در طرفین و استفاده از همین راه پله به عنوان ورودی مشترک بین شاه‌نشین و فضای مسکونی واقع در طرفین آن می‌باشد. لازم به توضیح است که این‌گونه الگوی معماری مسکونی در خانه‌های اصفهان و تهران و خصوصاً در ابنیه مسکونی دوره قاجار کاملاً به چشم می‌خورد.

یادآور می‌شود؛ عمارت آصف یا خانۀ آصف وزیری یادگار دوره قاجار بوده که در سنندج، خیابان امام خمینی، روبروی موزه سنندج واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۷۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۲۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.