عید قربان و حرکت از ظاهر شریعت به باطن طریقت

همزمان با عید سعید قربان که یکی از اعیاد بزرگ اسلامی است، با حامد پوررستمی، دکترای علوم قرآن و حدیث و استادیار پردیس فارابی دانشگاه تهران، به گفت‌وگو پرداختیم و از او درباره چرایی اهمیت این عید در دین اسلام پرسیدیم، آنچه از نظر می‌گذرد پاسخ مشروح این استاد دانشگاه به پرسش ایکناست:

ضمن عرض تبریک این عید بزرگ الهی و آرزوی قبولی طاعات برای همه کسانی که در روز عرفه به مناجات پرداختند؛ فکر می‌کنم در سه سطح می‌توان درباره عید قربان صحبت کرد: اهمیت این روز، اعمال عید و فلسفه آن. اهمیت این روز در روایات بسیار به چشم می‌خورد. شب و روز عید قربان، نسیم رحمتی می‌وزد که باید از آن استفاده کرد و خود را بالا برد. عبادت در شب و روز عید قربان بسیار موضوعیت دارد به طوری که می‌گویند اگر بخواهیم بعد از شب قدر، دو شب را شب عبادت بدانیم: یکی شب عید قربان است و دیگری شب عید فطر، در روایت آمده است: کسی که این شب‌ها را عبادت کند، دلش نمی‌میرد در روزی که دل‌های آدمیان می‌میرد.

در باب اهمیت عید قربان

زیارت امام حسین(ع) در ایام خاصی بسیار تأکید شده است، شب و روز عید قربان یکی از همان ایامی است که زیارت حسین(ع) از دور و نزدیک در آن موضوعیت دارد، در حدیث شریف می‌خوانیم: امام معصوم فرمودند: هر کس امام حسین(ع) را در یکی از این سه شب زیارت کند، خداوند تمام گناهانش را می‌بخشد، پرسیدند کدام شب‌ها؟ فرمود: شب عید فطر، شب عید قربان و شب نیمه شعبان. این‌ها همه در واقع اهمیت عید قربان را نشان می‌دهد و باید مسلمان‌ها اهتمام ویژه به آن داشته باشند.

اما اعمال عید قربان؛ قربانی کردن عید قربان در حضور امام معصوم بر همگان واجب است اما بیشتر فقها با توجه به روایات فتوا داده‌اند که قربانی روز عید قربان در عصر غیبت واجب نیست مگر برای حاجیانی که حج را به جای می‌آورند، خوب است به مفهوم قربان هم اشاره‌ای کنیم؛ قربان یعنی هر چیزی که موجب قُرب به پروردگار می‌شود. مثلاً روایتی در «کافی» وجود دارد که بیان می‌دارد: الصلاةُ قربانَ کلّ تقی، نماز، نزدیک‌کننده هر انسان متقی به خداست، قربانی کردن بر این اساس، قربان نامیده شده است که می‌تواند موجب نزدیکی ما به خداوند شود، بسته به اخلاص و نوع نیات مشخص است که میزان این تقرب متفاوت است. نام دیگر عید قربان، اضحی است. اضحی جمع ماده ضحی است، ضحی یعنی نزدیک به ظهر و هنگامی که ارتفاع روز شکل می‌گیرد، همان زمانی که حاجی باید در آن قربانی کند. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: کسی که در این روز قربانی می‌کند با اولین قطره خونی که بر زمین ریخته شود، گناهانش می‌ریزد. حتی در روایات آمده است که ام سلمه به پیامبر(ص) عرض کرد فردا عید اضحی است و من پولی برای قربانی کردن ندارم، آیا می‌توانم قرض کنم و قربانی کنم؟ پیامبر(ص) به ام سلمه فرمود: هیچ اشکالی ندارد و این کار را انجام بده.

قرض کردن برای انجام قربانی جایز است

اگر دقت کنیم در آموزه‌های روایی دین اسلام، قرض کردن از دیگران توصیه نشده است و حتی به جز مواردی خاص کراهت هم دارد، عید قربان از همین موارد خاص است که در آن، قرض کردن برای انجام قربانی هیچ اشکالی ندارد. امروزه با توجه به شرایط اقتصادی شاید خرید یک گوسفند به طور مجزا برای بسیاری از مردم مقدور نباشد حتی شاید امکان قرض‌کردن هم مثل گذشته به راحتی فراهم نباشد، اما افراد می‌توانند به شکل گروهی تصمیم به قربانی بگیرند و هر کس مقداری پول بدهد تا در این عبادت سهیم شوند. به نظر می‌رسد چند سالی است که این کار انجام می‌شود.

 سطح سومِ صحبت درباره عید قربان، فلسفه این عید و سبقه آن در قرآن کریم است، بسیاری از اعمال حج مثل سعی صفا و مروه، قربانی کردن، رمی جمرات و ... یک ظاهر دارد و یک باطن؛ همان طور که آیات قرآن کریم هم یک ظاهر دارد و یک باطن، در قرآن به انجام قربانی از سوی فرزندان حضرت آدم(ع) اشاره شده است، می‌فرماید: وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَر(مائده، 27) قربانی هابیل به خاطر اخلاص از سوی خداوند پذیرفته شد و قربانی قابیل مطرود شد و سرانجام قابیل از حسادت دست به جنایت قتل برادر خود زد.

در دین حضرت موسی(ع) هم به عقیده یهودیان دو نوع قربانی وجود داشته است: قربانی دَمَوی و قربانی غیردَمَوی، قربانی دموی همین است که حیوان حلال‌گوشت را ذبح کنند اما قربانی غیردَمَوی این بود که حیوان را در بیابان رها می‌کردند تا هر بلایی سرش بیاید، اعراب جاهلی هم برای تقرب به بت‌هایشان، حیوان را به تقلید از یهودیان در بیابان بی‌آب و علف رها می‌کردند. اسلام این کار را نکوهش و ممنوع کرد که در آیه 103 مائده به آن اشاره شده است. در مسیحیت هم قربانی کردن وجود دارد اما با نگرشی خاص؛ عیسویان معتقدند که مسیح خود با تمام گوشت و پوست و خونش قربانی شد تا مردم جهان و به خصوص مسیحیان بخشیده شوند.

داستان حضرت ابراهیم در قرآن بسیار برجسته است

اما داستان قربانی کردن حضرت ابراهیم(ع) در قرآن کریم بسیار برجسته است، آیات 102 تا 107 سوره صافات می‌فرماید: «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ...» فرزندم در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم، پس نظرت را بگو، اینجا حضرت اسماعیل(ع) پاسخ درخشانی می‌دهد: «يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ» پدر به آنچه امر شده‌ای اقدام کن، اگر خدا بخواهد مرا از صبرکنندگان خواهی یافت. ابراهیم به این امر اقدام کرد اما در روایات آمده است که هر چه ابراهیم خنجر را بر گلوی فرزندش کشید، نَبُرید اینجا بود که خداوند ندا داد: «قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ، إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ، وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ» خداوند قوچی را می‌فرستد تا ابراهیم آن را به جای اسماعیل ذبح کند.

در ظاهر آیه مراد از ذبح عظیم، قربانی قوچ است اما روایاتی در شیعه وجود دارد که به باطن آیه می‌پردازد. فیض کاشانی در تفسیر صافی، سیدهاشم بحرانی در تفسیر برهان، هویزی در نورالثقین و مجلسی در بحار از امام رضا(ع) نقل می‌کنند که منظور از ذبح عظیم، امام حسین(ع) است. در واقع این پیامبر اسلام(ص) است که توفیق می‌یابد فرزندش حسین را در راه خدا شهید و قربانی ببیند. البته در ماجرای حضرت ابراهیم(ع) پرسش‌ها وشبهاتی مطرح است که آیا خداوند به امر غیراخلاقی امر کرده یا ابراهیم به امری غیراخلاقی اقدام کرده است، یک بحث قدیمی میان شیعیان و معتزلیون بر سر حُسن و قبح ذاتی یا عقلی وجود دارد که من اخیراً سعی کرده‌ام با توضیح ایده‌ای به نام حسن و قبح وضعی، حرف جدیدی مطرح کنم، قرائن روایی هم برای آن در اختیار دارم که دل ما را محکم می‌کند. امید دارم به توفیق الهی این مقاله به زودی منتشر شود.

آنچه در قربانی، از ماجرای فرزندان آدم گرفته تا ابراهیم و عیسی و امام حسین(ع) و همین حاجیان خانه خدا، اهمیت دارد این است که قربانی‌کننده از یک چیزی بگذرد و آن، شهوت‌ها و هواها و هوس‌هاست. اما دقت کنیم که برای وصول به این هدف نباید از اعمال ظاهری غافل شویم. ما به وسیله اعمال ظاهری به ارتقای باطنی خود کمک می‌کنیم، در کلاس درس بارها تکرار کرده‌ام و اینجا هم تأکید می‌کنم: باطن طریقت از ظاهر شریعت می‌گذرد، اگر کسی می‌خواهد سیر و سلوک روحی پیدا کند، باید ابتدا حتماً ظواهر شریعت مثل همین نماز، روزه و قربانی کردن را رعایت کند.

انتهای پیام