مهم‌ترین کارکرد رسانه‌های دینی چارچوب‌سازی معناست

به گزارش ایکنا، برنامه زنده رادیویی «افق»، امروز شنبه هفتم تیرماه با حضور مصطفی کریمی، معاون رسانه سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور و سیدجعفر صادقی، سرپرست معاونت برنامه‌ریزی و توسعه فناوری سازمان دارالقرآن کریم، به موضوع «تبلیغ دین در رسانه» اختصاص داشت و از طریق شبکه رادیویی قرآن پخش شد.

 

در آغاز این برنامه، مصطفی کریمی، معاون رسانه سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور به تبیین روش‌های تبلیغ دین پرداخت و در سخنانی اظهار کرد: به بیان حضرت امام(ره)، تبلیغات همانا شناساندن خوبی‌ها و تشویق به انجام آن و ترسیم بدی‌ها و نشان دادن راه گریز و منع از آن و همچنین از اصول بسیار مهم اسلام عزیز است. هدف از بعثت پیامبران نیز تبلیغ دین بوده است. شاید اولین گونه تبلیغ دین به صورت چهره به چهره بوده و بعدتر منبر‌ها به عنوان رسانه‌ای دینی با بهره‌گیری از رسانه متقن اسلام که همان قرآن است، کارآمد و ماندگار شدند. اما امروزه با دسترسی به گونه‌های مختلف فناوری به ویژه در فضای مجازی، امر تبلیغ با تنوع و گستردگی روبروست.

‌

 

‌کریمی با اشاره به فرصت‌ها و تهدید‌های تبلیغ، ادامه داد: مقدمتاً در بررسی روش‌های تبلیغ، باید به موضوعاتی ریشه‌ای توجه کنیم؛ نخست اینکه تبلیغ در دین، نیازمند آگاهی است. ابلاغ روشن دین باید با آگاهی همراه و نیز به روش‌ها و شیوه‌های بیان روشن موضوع متکی باشد. در تبلیغ دین باید به موضوعاتی توجه کرد که شاید در تبلیغ مسائل دیگر، از اهمیت کمتری برخوردار باشد. البته نسبت بین حرف و عمل در تبلیغ دین موضوع بحث نیست. حضرت امام(ره) با توجه به حساسیت‌های موجود در امر تبلیغ دین می‌فرمودند: «تبلیغات باید بر اساس معنویات باشد؛ معنویات اساس اسلام است. همیشه در فکر درست کردن سالن و ساختمان نباشید، بلکه در فکر معنویات اسلام باشید».

وی با ذکر مثالی به توضیح بیشتر پرداخت و گفت: اگر قرار باشد مساجد شهر به طور ناموزون اذان بگویند یا برخی بگویند و برخی نگویند، امر نامبارکی است. وجود تکثر به شرط هم‌گرایی و هم‌نوایی، کار پسندیده‌ای است، اما اینکه در امر تبلیغ دین، ساختار‌ها را به وجود بیاوریم و هر ساختمان، تبدیل به برج و بارویی برای گروهی شود و هر کدام ساز خود را بزنند، زیبنده نیست و کارکرد واقعی خود را از دست خواهند داد.

معاون رسانه سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور با اشاره به این سخن حضرت امام(ره) که به تبیین رسالت رسانه‌ها پرداخته و فرموده‌اند: «دنبال این بروید که معارف اسلامی را در بین مردم تقویت کنید که رأس امور این معارف اسلامی است و اگر او درست بشود، همه کار‌ها درست می‌شود»، اضافه کرد: در حوزه تربیت و روانشناسی، با دو نوع تربیت‌کننده‌های مثبت و منفی روبرو هستیم که تربیت‌کننده‌های مثبت، مجموعه اقداماتی است که باعث شود دینداری، علاقه‌مندی به دین، دین‌اندیشی و تلاش در مسیر دین تقویت شود و حضرت امام(ره) در این‌باره می‌فرمایند: «باید آقایان توجه داشته باشند که همیشه دنبال مسائل واقعی بروند». اما مشاهده می‌شود مسائلی مدنظر قرار می‌گیرند که در لایه‌های پنهان جامعه قرار دارد. در جای دیگری ایشان تأکید دارند اسلام را باید آن طور که هست، معرفی کرد و باید تبلیغ واقع‌گرایانه از اسلام داشت، اما گاه میل و سلیقه شخصی در تبلیغ دخیل است و با وجود این مسائل، اتفاق نظر وجود نخواهد داشت و ساختار‌های متعدد و متنوع هم، کمکی به تبلیغ دین نمی‌کند.

 

وی در ادامه به توضیح درباره استفاده و بهره‌برداری کافی از رسانه‌ها برای تبلیغ دین پرداخت و بیان کرد: رسانه و فضای مجازی، واسطی میان تمام عناصر و نیرو‌های اجتماعی است. افراد برای حضور و فعالیت در این فضاها، از کسی اجازه نمی‌گیرند و این فضا متنوع و متکثر است که اگر به این خصوصیت واقف نباشیم، عدم قطعیت‌ها رقم می‌خورد و این مهمترین نگرانی و تهدید در حوزه دین است. فضای مجازی، ماهیتی شبکه‌ای و پیوندی دارد و فعالیت در آن بدون اذن است و ارتباطات دو سویه و تعاملی است و مخاطب حق گزینش دارد. در این فضا همچنین با رواج فرهنگ فردیت و فردگرایی، نفی اقتضائات زمانی و مکانی و سودجویی روبرو هستیم که همه این موارد، تبلیغ دین و معنویت را با دشواری همراه می‌کند.

 

 

‌کریمی گفت: در زمینه رسانه‌ها به ویژه رسانه‌های دینی، معارفی و قرآنی، نیازمند توجه به کارکرد‌های رسانه به طور عموم و علاوه بر آن نیازمند توجه به کارکرد ویژه رسانه‌های معارفی هستیم. چارچوب‌سازی معنا، مهمترین کارکرد ویژه رسانه‌های معارفی و دینی است. رسانه قرآنی باید بتواند فضایی را فراهم کند که گفتمان قرآنی در آن شکل بگیرد و همه رفتار‌ها و تصمیمات در این فضا قابلیت تحقق پیدا کند و در ادامه به سایر موضوعات جامعه هم ورود کند. در عین حال این رسانه‌ها نیازمند هم‌گرایی با یکدیگر هستند و اگر این هم‌گرایی رخ ندهد، هر کدام با وجود توانمندی‌های مختلف، مستهلک می‌شوند.

وی با ذکر نکته‌ای از نگاه مرحوم شهید بهشتی، اضافه کرد: امروزه در امر تبلیغ اشکال وارد می‌کنیم که موانع و محدودیت‌هایی وجود دارد، امام وقتی به دوران بازگشت ایشان از آلمان نگاه می‌کنیم، در می‌یابیم که با تمام سختی فعالیت‌های تبلیغی در دوران شاه، ایشان اقدام به تألیف کتب درسی تعلیمات دینی می‌کنند و برخی مفاهیم را به صورت ریشه‌ای و هدفمند در کتب دینی جای می‌دادند. اینکه فعالیت‌های تبلیغی در شرایط فعلی، دشوارتر از آن ایام به نظر می‌آید، نشان می‌دهد که ما نیازمند مردانی از جنس شهید بهشتی هستیم.

 

 

سیدجعفر صادقی، سرپرست معاونت برنامه‌ریزی و توسعه فناوری سازمان دارالقرآن نیز در سخنانی به تبیین نیاز‌ها و اولویت‌های امروز در فضای تبلیغ دین پرداخت و اظهار کرد: در یک دسته‌بندی کلی می‌توان نیاز‌های دینی را به دو بخش اعتقادی و رفتاری تقسیم کرد. بخش رفتاری، مربوط به عملکرد اعتقادی اعضا و جوارح و آن چیزی است که در زبان بیان می‌شود. آخرین پایش در بین مردم شهر تهران نشان می‌دهد که برخلاف تصور عموم، ۹۰ درصد مردم تهران به مبانی دینی و وحیانیت قرآن اعتقاد دارند، اگر چه از لحاظ رفتاری با درصد پایین‌تری مواجه هستیم و البته در موضوعات مختلف وضعیت شناوری حاکم است. برای مثال، درباره این گزاره که چند درصد مردم تهران روزه می‌گیرند، نتایج بالای ۵۰ درصد بوده، اما در مورد این موضوع که چند درصد مردم تهران قرآن را صحیح می‌خوانند، خروجی پایش بین یک تا دو درصد بوده است. این آمار نشان می‌دهد که اولویت کار تبلیغی در حوزه رفتاری که اخلاقیات را هم شامل می‌شود، بیشتر است.

‌‌

‌صادقی با بیان اینکه کم‌کاری، افراط و کاربست روش‌های نادرست، از جمله آسیب‌های تبلیغ است، ادامه داد: گاهی مخاطب را به قدری با تبلیغات فراوان اشباع می‌کنیم که از آن ارزش و فضیلت دل‌زده می‌شود، لذا می‌بایست در تبلیغ و حتی بیان مفاهیم آیات قرآن اقتضائاتی را در نظر گرفت. برای نمونه، در مهد‌های کودک وقتی می‌خواهیم به کودکان قرآن آموزش بدهیم، باید پیش از بیان آیات سوره، چندین سوال در ذهن کودک ایجاد کرد. بسیاری اوقات درگیر این باور اشتباه هستیم که آیات قرآن را در هر جا می‌توان خواند. حال آنکه، هر کدام از آیات ناظر مجموعه خاصی از مسائل و شرایط نزولی بوده که باید برای مخاطب قابل درک باشد.

وی با تأکید بر این بیان مقام معظم رهبری مبنی بر شلختگی در دستگاه‌های فرهنگی کشور اضافه کرد: این یک واقعیت است و این شلختگی وجود دارد. برای تشریح این موضوع، نخستین مسئله‌ای که مشاهده می‌شود؛ ناهماهنگی بین دستگاه‌هاست. وقتی از فضای مجازی و رسانه سخن می‌گوییم، صرف وجود محتوا و زیرساخت‌های قوی کفایت نمی‌کند، اگر چه در هر دو زمینه مشکلات فراوانی داریم و برآیند و نتیجه آن را در اقبال مردم می‌بینیم. در اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌های خارجی مانند اینستاگرام، میلیون‌ها ایرانی حضور دارند. از لحاظ محتوا هم مشکلات دو چندان است، به این دلیل که نه تنها برای زیرساخت‌های بومی محتوایی نداریم، بلکه حتی در فضای پلتفرم‌های غیر بومی هم برنامه‌ای نداریم.

 

 

‌سرپرست معاونت برنامه‌ریزی و توسعه فناوری سازمان دارالقرآن با بیان اینکه خلأ فعالیت‌های دینی در فضای مجازی به پنج دسته قابل تقسیم است، گفت: چهار مورد آن مربوط به دستگاه‌های خصوصی و یک مورد دستگاه‌های حاکمیتی را شامل می‌شود. مسائل و شرایط فرهنگی به نسبت زمان متغیر است و بسیاری از گزاره‌های دینی با این مسائل ارتباط مستقیم دارند که ما در این زمینه از لحاظ محتوا‌های فرهنگی با فقر روبرو هستیم و محتوا‌های گذشته، متناسب با اقتضائات و شرایط امروز زندگی، برگردانی نداشته‌اند. برای مثال، یکی از دغدغه‌ها و چالش‌های پیش روی متدینان در جامعه امروز، موضوع استفاده از دوچرخه و موتور برای بانوان است. اینکه در این زمینه، یک‌صدایی مشاهده نمی‌شود، به دلیل نبود محتوا‌های کافی است.

وی اضافه کرد: خلأ دیگر در زمینه فعالیت‌های دینی، در ارتباط با محصول قابل تبیین است. گزاره‌های اخلاقی، عرفانی و تاریخی کم نیست، اما همین محتوا‌های موجود چه مقدار به محصول (در قالب‌های مختلف دیداری و شنیداری) تبدیل شده است؟ در مورد داستان یوسف پیامبر(ع) به عنوان احسن القصص، می‌توانیم داستان بسازیم، اما اگر قصه‌ای را پرورش بدهیم که ناظر به موضوعی اخلاقی است و این در زمینه‌ای غیرقرآنی رقم بخورد، آیا این هم موضوعی قرآنی است؟ بنابراین، یکی از خلأها؛ مشخص نبودن حدود و ثقور فعالیت‌های دینی با کار‌های اخلاقی است.

 

سیدجعفر صادقی در پایان اظهار کرد: توجه به اخلاقیات و معارف دینی، در زندگی و سبک زندگی مردم جای خود را باز کرده، لذا در وهله نخست، مسئولان باید نگاه‌های ایجابی را جایگزین دیدگاه‌های سلبی کنند و به جای منع انتقاد، اجازه دهند که از انتقادات در جهت تبلیغ دین استفاده شود.