هدف دین کشف واکسن کرونا نیست

به گزارش ایکنا، چندی پیش سیدکمال حیدری، استاد و مدرس علوم حوزوی، یادداشتی با عنوان «چالش‌های پیش روی دین و مدرنیته در مواجهه با کرونا» نوشت و ادعا کرد که یکی از برکات شیوع ویروس کرونا آن بود که قرائت رسمی از اسلام را در حوزه‌های علمی شیعه و سنی به زمین زد. او همچنین مطرح کرد که مدعیان اسلام در برابر ویروس کرونا چه چیزی برای گفتن دارند و اثر دعا، توسل و اعتقاد به مهدویت کجاست؟

محمد محمدرضایی، استاد تمام فلسفه دین دانشگاه تهران و محقق حوزه علمیه در یادداشتی ضمن تبیین نظرات وی، به آنها پاسخ داده است؛ متن این یادداشت به شرح زیر است.

چندی پیش کلیپی از جناب حجت‌الاسلام سید کمال حیدری، از اساتید علوم دینی، تحت عنوان چالش‌های پیش روی دین و مدرنیته در مواجهه با کرونا در شبکه‌های مجازی (27/04/1399) منتشر شد. برخی از اساتید این کلیپ را برای اینجانب ارسال و تقاضا داشتند که مورد نقد وبررسی قرار گیرد. اینک، خداوند منان، توفیق این مهم را به اینجانب عنایت فرمود. ابتدا مدعیات ایشان را مطرح و سپس صرفاً از باب تذکر، آنها را مورد نقد وبررسی قرار خواهم داد.

اینک مدعیات ایشان:

مدعای اول: یکی از برکات شیوع ویروس کرونا آن بود که قرائت رسمی از اسلام را در حوزه‌های علمی شیعه و سنی به زمین زد. مدعیان اسلام در برابر ویروس کرونا چه چیزی برای گفتن دارند راه حل شما چیست؟ اثر دعا، توسل، اعتقاد به مهدویت و....کجاست؟ امتیاز مکتب اهل بیت(ع) در برابر ویروس کرونا چیست که سایر ادیان و مکاتب ندارند؟ شما (مسلمانان و مدافعان مکتب اهل بیت) چه امتیازی نسبت به آنها دارید که چینی‌ها و کره جنوبی‌ها آن امتیاز را ندارند؟ چین و کره جنوبی که این مشکل کرونا را بهتر از ما حل کرده‌اند، پس وجه امتیاز مکتب اسلام واهل بیت نسبت به حل این مشکل چیست؟.

مدعای دوم: یکی دیگر از برکات شیوع ویروس کرونا آن است که توانست کل غرور انسان غربی را پایمال کند. انسان غربی با پیشرفت‌های علمی خود ادعای ربوبیت می‌کرد. أَنَا رَبُّکُمُ‌ الْأَعْلَى ‌می‌گفت و مطرح می‌کرد که اینک کل قوانین عالم طبیعت مسخر من است. برفرض، درست است که خدا جهان را خلق کرده است، ولی مسخر و مدبر جهان طبیعت اینک منم، کرونا توانست، غرور این انسان غربی را بشکند.

نقد و بررسی مدعای اول:

مدعای اول جناب آقای سید کمال حیدری را می‌توان به صورت ذیل دسته‌بندی کرد:

1.کرونا کارآمدی قرائت رسمی  حوزه‌های علمیه از اسلام و تشیع را با چالش مواجه کرده است.

2. مدعیان اسلام در برابر کرونا چه چیزی برای گفتن دارند و اثر دعاء، توسل و اعتقاد به مهدویت و...کجاست؟

3. امتیاز مکتب اهل بیت در مواجهه با سایر مکاتب در مواجه با کرونا چیست؟

4. تفکر و ایدئولوژی کشور چین و کره جنوبی نسبت به اسلام و تشیع کارآمدتر است، زیرا آنها در مبارزه با ویروس کرونا موفق تر عمل کردند.

نقد مدعای اول را در سه بند مطرح می‌نماییم:

1.جناب آقای حیدری نیک می‌دانید که در پس چنین سخنانی، یک نوع دیدگاه پراگماتیستی و عمل‌گرایانه در باب داوری ادیان ومذاهب و ایدئولوژی‌ها وجود دارد. شما ادعا می‌کنید که ای مسلمانان و ای شیعیان در برابر چین و کره جنوبی در مبارزه با کرونا چه چیزی برای گفتن دارید! بنابراین، دین و آیین خود را در دنیای امروز تبلیغ نکنید که نتوانسته به درستی با کرونا مبارزه کند.

شما می‌دانید که مکتب پراگماتیسم توسط فیلسوفان آمریکایی چارلز پیرس(1839-1914)، ویلیام جیمز(1842-1910) وجان دیویی(1859-1952) بنیان نهاده شد. از دیدگاه پراگماتیسم، معیار حقیقت و فکر و ایدئولوژی با توجه به سودمندی، فایده و نتیجه آن مورد قضاوت قرار می‌گیرد نه انطباق آن با واقعیت عینی. در واقع حقیقت هر چیزی به وسیله نتیجه نهایی آن اثبات می‌شود. آیا جناب عالی به لوازم چنین دیدگاهی اعتقاد دارید؟ به فرض دیدگاه مادی‌گرایانه و ملحدانه و غیر توحیدی کشورهای چین و کره جنوبی توانستند واکسن کرونا را کشف کنند و یا با روش‌هایی از شیوع ویروس کرونا جلوگیری کنند، آیا این دلیل ومنطق می‌تواند ملاک حقانیت مکتب الحادی و مادی‌گرایانه و غیرتوحیدی آنها باشد؟.

آیا شما می‌پذیرید که ایدئولوژی کشور چین وکره جنوبی بر قرآن (معجزه جاودانه) و اسلام و تشیع برتری دارد؟ آیا می‌پذیرید که بر اساس این معیار، اعتقاد به وجود خدا و جهان آخرت و نبوت و دعا و توسل ما نادرست و به عوض بی اعتقادی و دیدگاه کمونیستی و ادیان غیر توحیدی از حقانیت برخوردارند؟ هم چنین، دیدگاه پراگماتیستی دین را به عنوان یک ابزار تلقی می‌کند، که اگر توانست واکسن کرونا را کشف کند، صادق و الا کاذب است و به جای آن باید از ابزار دیگری که همان بی اعتقادی، بودیسم، تائوئیسم وایدئولوژی کمونیستی است، استفاده نمود. در این بحث مسایلی چون منشأ دین، تاریخ انبیاء الهی و وحی الهی و خاتمیت و نیاز بشر به وحی الهی و اعجاز قرآن و امامت و دعا و توسل و به تعبیری حقانیت دین به کلی نادیده گرفته شده است و به عوض به توانایی اسلام در مبارزه با کرونا و یا صرفا به کارکرد بهداشتی دین تأکید شده است که بسیار امر نادرستی است.

و همچنین به فرض اگر علوم تجربی با مبنای طبیعت‌گرایانه و تجربی‌گرایانه توانست، واکسن کرونا را کشف کند. آیا می‌توان به جهت عملکرد بهتر در مبارزه با کرونا علوم تجربی را جایگزین دین الهی نمود و گفت که دوران دین الهی به سر رسیده است؟ آیا این، تفسیر درستی از خاتمیت و نیازمندی بشر به دین است؟ آیا این سخن جنابعالی با دیدگاه آگوست کنت فرانسوی (1798-1857)،بنیانگذار مکتب پوزیتیویسم در باب مراحل تفکر بشر که اکنون دوران علم است و دوران ربانی و فلسفی، به سررسیده و باید آنها را نادیده گرفت، یکسان نمی‌شود؟ همان دیدگاهی که اعتقادات دینی و علت الهی را معارض با علت طبیعی و تجربی می‌داند که بسیار سخن نادرستی است. آیا این سخن بر خلاف اعتقاد اسلامی«لا حَولَ و لا قُوّةَ إلّاباللَّه العلىّ العظیم» نیست که حتما جنابعالی به آن باور دارید و علت الهی را در طول علت مادی و طبیعی لحاظ می‌کنید.

 مشکل تفکر پراگماتیست

مشکل دیگر تفکر پراگماتیستی آن است که فرق بین دین حقیقی و دین‌واره‌ها و ادیان کاذب نمی‌گذارد، زیرا که به حقانیت آنها بی توجه و تأکید آن، بیشتر بر نتایج عملی آنها است. این تفکر درست مانند کسانی است که با دیدن زرق و برق دنیای غرب و نظم ظاهری آنها حکم به صحت ایدئولوژی مادی‌گرایانه و استعماری و منفعت‎طلبانه آن می‌دهند. همان ایدئولوژی که براساس ظلم و غارت اموال کشورهای تحت ستم بنا شده است که بعضا برخی از متفکران آن سامان، به آن اعتراف کرده‌اند. بنابراین جناب آقای سید کمال حیدری در طرح چنین سخنانی تأمل بیشتری بفرمایید.

2. جناب آقای حیدری، شما از قرائت رسمی حوزه‌های علمیه از اسلام و تشیع سخن گفته‌اید، پس حتما یک قرائت غیر رسمی هم وجود دارد. ای کاش منطق فهم چنین قرائتی را بیان می‌نمودید. آیا در قرائت شما از تشیع، ملاک حقانیت معارف اعتقادی و اخلاقی و فقهی قرآنی، کشف واکسن کرونا است یا ملاک دیگری دارد ؟ ای کاش جنابعالی ویژگی‌های قرائت غیر رسمی از تشیع را که ظاهراً  مدافع آن هستید، به روشنی بیان می‌کردید تا در مورد آن بتوان داوری نمود. حتمادر قرائت مطلوب شما از اسلام شیعی، اعتقاد به خدای یگانه و نبوت و معاد و امامت و قرآن دعا و توسل و مهدویت  وجود دارد. جنابعالی چه تصویری از دعا و توسل و مهدویت و کارکرد آنها دارید که متفاوت از قرائت رسمی حوزه‌های علمیه است؟ در این مدعیات ابهامات زیادی وجود دارد.

دعا و دستورات بهداشتی هرکدام جای خود را دارند

به نظر نمی‌رسد که در قرائت رسمی حوزه‌های علمیه از تشیع که از زبان مراجع عظام تقلید(دامت برکاتهم) مطرح می‌شود، دعا و توسل جایگزین تحقیقات علمی و بهداشتی و پزشکی شده است. دعا و توسل در جای خود و تحقیقات علمی هم در جای خود. هر کدام کارکرد خاص خود را دارند. کدامیک  از مراجع عظام تقلید را سراغ دارید که به جای فعالیت‌های علمی صرفا به دعا و توسل، متوسل می‌شوند تا آن را به دیگران هم توصیه کنند. اینجانب در یادداشت کرونا و دعاهای مفاتیح، جایگاه دعا و تحقیقات علمی  را  توامان تبیین نمودم که هرکدام به جای خویش نیکو است. بنابراین جناب آقای حیدری، این ادعای شما که در قرائت رسمی حوزه‌های علمیه، به عوض تحقیقات و فعالیت‌های علمی، این دعا و توسل است که تنها نقش‌آفرین است با واقع منطبق نیست.

3. جناب آقای سید کمال حیدری، امتیاز اسلام و مکتب اهل بیت، قرآن و عترت پیامبر(ص) است. قرآن، معجزه جاودانه پیامبر گرامی اسلام است که خداوند از سر لطف و مهربانی برای سعادت دنیا و آخرت به بشر ارزانی داشته است. این کتاب را خداوند عزیز و مهربان، برای هدایت مردم نازل کرده و خود نیز نگهبان آن است تا از هرگونه تحریف و دستبردی مصون بماند و بتواند رسالت خود را که هدایت انسان‌ها از ظلمات به سوی روشنایی است، به نیکی به انجام برساند. حجت قرآن، ذاتی است و تاکنون کسی نتوانسته با آن مقابله نماید. البته اعجاز قرآن، ابعاد مختلفی دارد که فعلا مجال پرداختن به آن نیست. از دیدگاه قرآن، گفتار و کردار و تقریر پیامبر (ص) و امامان معصوم(علیه السلام) از حجت برخوردار است. بنابراین امتیاز اسلام و مکتب اهل بیت به قرآن، معجزه جاویدان و معارف اهل بیتی است که هدایتگر انسان‌ها از ظلمات به نورانیت و سازگاری آنها با فطرت و عقلانیت انسان‌ها است.

مزیت اسلام کشف قوانین علمی نیست

در ضمن مزیت و رسالت اولیه دین اسلام، کشف قوانین علمی نیست، بلکه خطاب دین، به تعبیر استاد مطهری من علوی و متعالی انسان است نه من سفلی. هرچند که دین توصیه به کشف روابط عناصر جهان خلقت و تامل وتفکر درباره آنها و همه هستی کرده است تا از طریق آنها به خدا و دستورات سعادت‌آفرین او متوجه شویم و بدانیم تنها او حق است. چنانچه قرآن می‌فرماید: أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ وَإِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌلَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِر(غاشیه، 17-22)؛ آيا به شتر نمى‌‏نگرند كه چگونه آفريده شده و به آسمان كه چگونه برافراشته شده و به كوه ‌ها كه چگونه برپا داشته شده و به زمين كه چگونه گسترده شده است پس تذكر ده كه تو تنها تذكردهنده‏‌اى بر آنان تسلطى ندارى.

هدف اصلی دین به کمال رساندن فضایل اخلاقی و برانگیزاننده فطرت و دعوت به توحید و آزادی انسان از قیدها وبندهای نادرست، برپایی قسط و عدالت در جامعه بشری، آشنایی مردم با تعالیم الهی و تزکیه و تطهیر آنان و زندگی موحدانه و مومنانه است، نه کشف واکسن فلان ویروس از جمله ویروس کرونا. به فرض اگر اسلام و تشیع واکسن ویروس کرونا را کشف کند در آن صورت آیا تمام مشکلات معنوی و اخلاقی و اعتقادی بشر حل شده است و ماموریت دین به طور کامل به انجام رسیده است؟

جناب آقای حیدری به نظر می‌رسد که وظیفه و امتیاز اصلی دین، کشف قوانین فیزیکی، شیمیایی و بهداشتی و درمانی نیست و این وظیفه را باید در جای دیگری جست وجو کرد زیرا که خداوند به انسان قوه عقل عنایت کرده است و از او خواسته با تأمل در عالم خلقت و کشف سنت ها و قوانین ثابت این عالم به لطایف و حکمت‌های آن بیشتر پی ببرید و نیز بداند که در پس این عالم مادی با قوانین شگفت‌انگیز آن دست توانای خداوند عالم و حکیم  و توانا وجود دارد.

بررسی و نقد مدعای دوم:

1: این که در زندگی و جوامع، افراد مادی‌گرا و ملحد و حتی دیندار ممکن است، اتفاقاتی رخ دهد که آنها را به  عالم ماورا متوجه نماید جای شک و شبهه‌ای نیست و نمونه‌های آن فراوان. امید آن داریم که فطرت توحیدی و سرشت همه آدمیان در مواجهه با چنین رویدادهایی مانند شیوع ویروس کرونا بیدار و در جایگاه اصلی خود که همان اعتقاد به خدای یگانه و زندگی پس از مرگ و اعتقاد به نبوت و برنامه‌های حیاتبخش و سعادت‌آفرین پیامبران الهی (از جمله اسلام) وسبک زندگی مومنانه قرار گیرد.

اما جناب آقا ی سید کمال حیدری، عدّه‌ای از آدمیان بر اثر جهل مرکب و غوطه‌ور شدن در افکار مادی گرایانه و ملحدانه و لِِذت‌های زود گذر دنیوی آن چنان از خود بیگانه شده‌اند که ممکن است بر اثر شیوع این ویروس کرونا از خواب غفلت برنخیزند و هم چنان سرگرم افکار ملحدانه و مادی‌گرایانه خود باشند؛ همان افرادی که قرآن در مورد آنها می‌گوید: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَىٰ سَمْعِهِمْ ۖ وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ(بقره،6-7)؛ (همانا كسانى كه كفر ورزيده‌اند، براى آنها يكسان است كه هشدارشان دهى يا هشدارشان ندهى. آنها ايمان نخواهند آورد. خداوند بر دلها و برگوش آنان مهر زده و بر چشمانشان پرده‌اى است و براى آنان عذابى بزرگ است.) و یا کسانی که قرآن درباره آنها می‌گوید: صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ( بقره،18)؛ (آنان (از شنيدن حقّ) كر و (از گفتن حقّ) گنگ و (از ديدن حقّ) كورند، پس ايشان (به سوى حقّ) باز نمى‌گردند.) بنا براین، ممکن است شیوع ویروس کرونا، هنوز غرور انسان غربی را نشکسته باشد. جناب آقای سید کمال حیدری، جنابعالی بر اساس چه مستنداتی مطرح می‌نمایید که بر اثر این حادثه غرور انسان غربی شکسته شده است؟ به نظر می‌رسد که شواهد و مستندات گویای مدعای جنابعالی نیست.

2: در ضمن هرچند که در حوزه علم دیدگاه مادی‌گرایانه و پوزیتیویستی و تجربی‌گرایانه و علم‌گرایانه ظهور و بروز بیشتری دارد که علم را متعارض با باورهای دینی می‌داند ولی در باب رابطه حوزه علم و کشف قوانین علمی و حوزه دین، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد، که بعضا موافق اعتقادات دینی است. برای نمونه:

الف : گالیله (منجم، ریاضیدان و فیزیکدان مشهور ایتالیایی (1564-1642) در باب رابطه علم ودین بر این باور بود که آیات کتاب مقدس و آیات طبیعت هر دو کلمه الله هستند، یعنی نگارنده کتاب طبیعت و کتاب مقدس، خداوند است و هیچ گونه تعارضی بین آنها وجود ندارد. به تعبیری علم و دین، حقیقت واحدی را به دو شیوه مختلف بیان می‌دارند (باربور، ترجمه، بهاءالدین خرمشاهی ص36، باربور،ترجمه، پیروزفطورچی ص64)

ب) دونالد مک کی (1933-1987) فیلسوف ودانشمند انگلیسی رابطه علم والهیات را رابطه میان دو امر مکمل می‌داند که علم در پی کشف علل وقایع است و هدف الهیات در پی پاسخ دادن به معنای وقایع. (محمد رضایی، کلام جدید با رویکرد تطبیقی، ص182؛ پترسون و...،عقل و اعتقاد دینی،ترجمه،نراقی وسلطانی،ص370) همان گونه که استاد شهید مرتضی مطهری (ره) نیز به مکملیت علم و دین اعتقاد داشت، چنان که می‌گوید: علم به ما روشنایی و توانایی می‌بخشد و ایمان عشق و امید و گرمی؛ علم ابزار می‌سازد و ایمان مقصد؛ علم وجود انسان را به صورت افقی گسترش می‌دهد و ایمان به شکل عمودی بالا می‌برد. (مطهری،مجموعه آثارج2،ص32)

ج) اندیشمندانی که مدافع جدایی کامل حوزه علم از دین هستند، بالتبع به هیچ گونه تعارضی بین آنها اعتقاد ندارند، برای نمونه:

1. کارل بارت، متکلم پروتستان سویسی(1886-1968) نماینده نامدار نوارتودکسی، معتقد بود که الهیات و علم با موضوعات و روش‌ها و غایات اساسا متفاوتی سروکار دارند.موضوع علم، جهان طبیعت است و موضوع الهیات، تجلی خدا.(باربور،1378،ص 145)
2. مارتین بوبر(1878-1965) فیلسوف و ومتاله مشهور اتریشی بر آن بود که موضوع دین، واقعیات جاندار واخلاقی است به تعبیری رابطه من - تو است. اما موضوع علم، موجودات بی جان و به تعبیری رابطه من- آن است.(همان،ص147)
3. در میان فیلسوفان تحلیلی ویتگنشتاین (1889-1951) فیلسوف نامدار اتریشی بر آن بود که علم ودین دوبازی زبانی متمایز اما کاملا مجاز هستند و هر کدام منطق و معیار سنجش خاص خود را دارند و هیچ کدام نباید با منطق و معیار دیگری مورد قضاوت قرار گیرد . زبان علمی، برای پیش بینی وکنترل است اما زبان دینی برای مقاصدی نظیر نیایش و کسب آرامش به کار می‌رود.(همان،ص151)
4. ایمانوئل کانت، فیلسوف بزرگ و تاثیر گذار آلمانی (1724-1804) بر آن بود علم و دین مربوط به دو حوزه جداگانه هستند. علم مربوط به حوزه عقل نظری ودین مربوط به حوزه عقل عملی (محمد رضایی، تبیین ونقد فلسفه اخلاق کانت، ص263)

جریانات فکری غرب معتقد به علم و دین

بنابراین جریانات فکری بسیار قوی در غرب وجود دارند که توامان هم به علم و هم به دین معتقدند و هرکدام آنها را حوزه مستقل از هم لحاظ می‌کنند. بر اساس این دیدگاه‌ها انسان خود رامدبر عالم نمی‌داند، حتی کانت که ادعا می‌کند که عقل نظری از اثبات حوزه ماوراءلطبیعه ناتوان است از راه اخلاق، مبانی دینی را اثبات می‌کند و  برای اعطای سعادت متناسب با فضیلت اخلاقی انسان، به خدای خالق و مدبر عالم اعتقاد دارد که بتواند سعادت انسان ها را تامین نماید.

بنا براین، اولا جهان غرب یک دیدگاه واحد ملحدانه ندارد که به سهولت بتوان گفت که کرونا ناقض و ابطال‌کننده آن است و ثانیا کسانی که مدافع تفکر علم‌گرایانه هستند (تفکری که برآن است روش علمی، تنها روش کشف همه حقایق عالم و قوانین علمی تنها تبیین کننده همه نیازهای مادی و معنوی انسان است)برآنند که کشف قوانین علمی، منطق خاص خود را دارد، برخی کشفیات علمی سریع و برخی نیازمند تحقیقات و آزمایش‌های طولانی مدت که زمان بر است. بنا براین، زمان‌بر بودن کشف واکسن کرونا آنها را از ایدئولوژی علم گرایانه باز نمی‌دارد.

البته می‌توان گفت که کرونا تا اندازه‌ای ویترین ظاهری جوامع غربی را کنار زد و حقیقت آن را که مبتنی بر تبعیض نژادی واخلاق خود گرایانه و سودگرایانه و منفعت‌طلبانه فردی و اجتماعی است، عیان نمود که اعتراضات مردم در کشورهای غربی گویای این مدعاست. بنا براین، جناب اقای سید کمال حیدری، دلایل کافی و وافی برای صحت ادعای خود مبنی بر پایمال شدن غرور و تفرعن انسان غربی توسط کرونا ارائه نداده‌اند.

و در پایان، از خداوند منان این دعا را برای خود مسئلت می‌نمایم: اللَّهُمَّ لَا تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً؛ (خداوندا، هيچ‌گاه مرا به اندازه‌ى يك چشم برهم زدن به خود وامگذار). 

محمد محمد رضایی، استاد فلسفه دین دانشگاه تهران (و حوزه علمیه)، 22 مردادماه 1399