بررسی «روش تاریخی» و «روش تحلیل انگاره‌ای» در مطالعات قرآنی

به گزارش ایکنا، انجمن علمی – دانشجویی دانشکده علوم قرآنی آمل سلسله کارگاه‌هایی را برنامه‌ریزی کرده است که دو جلسه از این کارگاه‌ها طی روزهای 21 و 22 فروردین‌ماه با ارائه جواد فرامرزی، استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، برگزار شد.

کارگاه روش‌شناسی مطالعات در حوزه قرآن و حدیث با موضوع «روش تاریخی» اولین جلسه از این سلسله کارگاه‌ها بود که به صورت زنده و به مدت 120 دقیقه در سامانه ادوب کانکت با حضور دانشجویان قرآنی برگزار شد.

روش تاریخی

فرامرزی در ابتدای این جلسه بیان کرد: از قرن چهارم و اوج‌گیری تمدن اسلامی تا قرون میانه اسلامی و خصوصاً در دوران صفویه، شاهد آثار فاخری از مسلمانان در زمینه احیای تفکر شیعی بودیم. در حوزه حدیث و تفاسیر روایی و فلسفی، آثار گرانقدر و بی‌نظیری وجود دارد که تا عصر معاصر با حضور افرادی مانند «هانری کربن»، پژوهشگر فرانسوی، که آثار بسیاری از او در موضوعات فلسفی، عرفانی و شیعه‌شناسی ترجمه شد،‌ ادامه داشته است.

وی گفت: اگر فردی می‌خواهد در زمینه متون اسلامی و قرآن و حدیث مطالعاتی داشته باشد، باید یک روش مطالعاتی مشخص را انتخاب کنند. در حوزه مطالعات اسلامی، روش‌های گوناگونی وجود دارد که با دنبال کردن این روش‌ها می‌توان برخی از مفاهیم مغفول مانده در قرآن و حدیث را کشف کرد که این امر، موجب تقویت اعتقاد به قرآن و علوم ائمه (ع) خواهد شد.

فرامرزی تصریح کرد: یکی از روش‌های مطالعات دینی، روش تحلیل تاریخی نام دارد و از جمله مولفه‌های آن، بررسی روزگار مولف و تاریخ نگارش متن است. بر اساس این مبنا، هنگامی که پژوهشگر به تحلیل متون دینی مثل نهج‌البلاغه، قرآن و یا هر کتاب دیگری می‌پردازد، باید پیش زمینه‌های تاریخی آن متن را در نظر داشته باشد.

این استاد دانشگاه بیان کرد: در خصوص روش تحلیل تاریخی سوره‌های قرآن، باید زمینه‌ها و روزگار نزول آن را مدنظر قرار داد؛ برای نمونه از آن جایی که حدود 90 سوره، در مکه نازل شد، باید به تاریخ دوران مکی و مراحل دعوت پیامبر(ص) در دوران 13 ساله اشراف داشت.

فرامرزی در ادامه به بحث تحلیل - تاریخی روایات و ادعیه هم اشاره کرد و افزود: جهت تحلیل روایات، باید مکاتب حدیثی شیعه را مورد بررسی قرار داد؛ از جمله در قرن چهارم که دو مکتب حدیثی قم و بغداد سرآمد سایر مکاتب بود. همچنین در خصوص ادعیه نیز باید زمینه صدور آن ها را درنظر گرفت.

وی گفت: از دیگر مولفه‌های روش تحلیل تاریخی آن است که پژوهشگر هنگام بررسی متون دینی، اساتید مولف آن متن و ریشه‌های اندیشمندی و مکتب فکری آنان را مورد توجه قرار دهد.

«روش تحلیل انگاره‌ای»

بر اساس گزارش ایکنا دومین جلسه کارگاه روش‌شناسی مطالعات در حوزه قرآن و حدیث نیز با موضوع «روش تحلیل انگاره‌ای» از سوی انجمن علمی دانشجویی دانشکده علوم قرآنی آمل و با ارائه جواد فرامرزی، استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم برگزار شد.

فرامرزی در این جلسه در خصوص معنای انگاره، بیان کرد: واژه انگاره در لغت به معانی مختلفی به کار رفته است، مانند پندار و گمان، داستان و سرگذشت، اندازه و مقیاس، حساب، طرح؛ آنچه مدنظر ماست ترکیبی از معنای دوم و آخر است یعنی بررسی یک سرگذشت که به یک طرح و ایده می‌انجامد. پس انگاره در اصطلاح عبارت از مطالعه تاریخی تحولات فکری است.

وی با تأکید بر اینکه بحث انگاره، شعبه‌ای از مطالعات تاریخی است،‌ گفت: در تحلیل تاریخی، نتایج و دستاوردهای یک مسئله و اندیشه مورد توجه قرار می‌گیرد اما در مبحث انگاره، سیر تحول یک اندیشه بررسی می‌شود زیرا هر دستاوردی، مسبوق به یک تحول در اندیشه و یک طرح و ایده‌ای است که در ذهن می‌گذرد.

این استاد دانشکده علوم قرآنی آمل اظهار کرد: وقتی یک واژه و یا مفهومی در یک زمینه‌ای به کار می‌رود، دارای پیچیدگی‌ها و تحولاتی است که اگر این کلمه از مقوله عرفان باشد، پیچیدگی‌هایش بیشتر بوده و سیر تطور فراوانی خواهد داشت. همچنین اگر بحث انگاره‌ها در موضوعات حدیثی بررسی شود، تفکر و اندیشه‌ها مشخص شده و اقسام احادیث اعم از احادیث صحیح و ضعیف و جعلی از هم شناخته خواهد شد.

وی در خصوص تفاوت مبحث وجوه و نظایر با انگاره، تصریح کرد: هرچند در هر دو مقوله، سیر تطور واژگان مورد توجه قرار می‌گیرد، اما این که چه اندیشه‌ای موجب شد تا یک واژه دارای آن معنا باشد، در علم وجوه و نظایر، بحث نمی‌شود و باید در مبحث تاریخ انگاره‌ای یا تحلیل زبان‌شناختی بررسی شود.

فرامرزی در پایان به معرفی چند منبع در این زمینه پرداخته و بیان کرد: از جمله کتاب‌هایی که در موضوع انگاره تالیف شده می‌توان به کتاب‌های «مقدمه‌ای بر تاریخ‌نگاری انگاره‌ای و اندیشه‌ای» و «نخستین اندیشه‌های حدیثی شیعه» از محمدهادی گرامی و «قرآن‌پژوهی و تاریخ انگاره‌ها» اشاره کرد.

بر اساس این گزارش در بخش پایانی این کارگاه‌ها دانشجویان سؤالات خود در مورد این موضوع را مطرح کردند.