رابطه مشارکت و مشروعیت از نگاه امیرالمومنین(ع)

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام محمد سروش‌محلاتی، استاد دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، شامگاه گذشته، نهم اردیبشهت‌ماه، در برنامه‌ای مجازی تحت عنوان «رابطه مشارکت و مشروعیت از نگاه امیرالمومنین(ع)» که به همت انجمن اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، بحث مشروعیت را یک بحث جدی در نظام‌های مختلف سیاسی دانست و اظهار کرد: در واقع درصدد بررسی این مطلب هستیم که امام علی(ع) به موضوع مشروعیت در نظام سیاسی چه نگاهی داشته‌اند. ما شیعیان معتقدیم که جانشین پیامبر(ص) از سوی خدا معین می‌شود و امامت یک امر انتخابی نیست و این باور دقیقا نقطه مقابل باوری است که اهل‌سنت نسبت به این موضوع دارند، اهل‌سنت معتقدند که جانشین پیامبر(ص) را مردم تعیین می‌کنند اما، ما معتقدیم امام علی(ع) به عنوان خلیفه پیامبر(ص) از سوی خداوند منصوب شده و از اینجاست که دلیل اختلاف‌ نظر میان شیعه و سنی مشخص می‌شود.

وی ادامه داد: در اینجا بر اساس پیش فرضی که به آن اشاره شد، یک سوال ایجاد می‌شود و آن اینکه مشارکت، رأی و خواست مردم چه تأثیری در مشروعیت نظام اسلامی می‌تواند داشته باشد؟ در حقیقت این سوالی است که برای ما شیعیان ایجاد می‌شود و بر اساس اعتقادی که به مسئله امامت الهی داریم باید مشکل مشروعیت را حل کنیم، اما این در حالی است که دیگر مذاهب اسلامی به این سوال با این شکل مواجه نیستند، زیرا تعیین امام از سوی خداوند را قبول ندارند.

حضور مردم چه تأثیری خلافت امام علی(ع) داشت؟

مدرس حوزه علمیه قم اضافه کرد: البته این بحث در دو مرحله قابل پیگیری است، اولین مرحله، مشروعیت نظام اسلامی با حضور امام معصوم مانند امام علی(ع) و یک مرحله هم مرحله مشروعیت نظام اسلامی در زمان غیبت امام معصوم مانند زمان حاضر است. در هر دو مرحله می‌توان گفت که خواست مردم چه تأثیری در مشروعیت نظام می‌تواند داشته باشد، اما در اینجا ما مرحله دوم را بررسی می‌کنیم و به این سوال پاسخ خواهیم داد که در شرایطی که امام معصوم مانند امام علی(ع) حضور داشتند، در اینجا خواست و بیعت مردم چه تأثیری در مشروعیت نظام داشت؟ 

سروش‌محلاتی اظهار کرد: هنگامیکه به کلمات امام علی(ع) در نهج‌البلاغه مراجعه می‌کنیم، شاهد هستیم که موارد زیادی در خصوص موضوعاتی چون بیعت، خواست و تقاضای مردم از حضرت مطرح شده است.

وی خاطرنشان کرد: همانگونه که در قانونگذاری عرفی سلسله مراتبی وجود دارد، مسئله امامت هم دارای چند مرحله است و اگر ما به این مراتب در مسئله امامت توجه داشته باشیم به نظر می‌رسد می‌توانیم نقش و جایگاه مردم را تشخیص دهیم و در این صورت می‌توانیم تشخیص دهیم که تعیین الهی در چه مرتبه‌ای است و آیا در بین نصب و تعیین با این مشارکت مردم تضادی وجود دارد یا خیر و ملاک برای مشروعیت چیست.

سلسله مراتب تعیین و نصب امامت

مدرس دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در ادامه با اشاره به مراتبی که می‌توان برای امامت در نظر گرفت، بیان کرد: مرتبه اول برای بحث امامت؛ مرحله صلاحیت‌های شخص امام است. در این مرحله امام از دیدگاه ما باید دارای صلاحیت‌ها و امتیازات خاصی از نظر علم، تقوا و... باشد که این صلاحیت‌ها یک امر واقعی و وجدانی هستند.

سروش‌محلاتی مرحله دوم امامت را مرحله جعل و انشاء بیان کرد و گفت: در این مرحله شخصیتی که دارای این امتیازات و کمالات است، از طرف خداوند به عنوان امام و خلیفه مسلمین معین می‌شود، مانند اتفاقی که در جریان غدیر از ناحیه پیامبر اکرم(ص) نسبت به امیرالمومنین(ع) اعلام شد که در حقیقت این مرحله یک جعل و انشاء از طرف خداوند بود که توسط پیامبر ابلاغ شد. اما مرحله سوم مرحله تصدی گری حکومت و یا به دست آوردن قدرت است.

نقش و جایگاه مشارکت مردم در خلافت امیرالمومنین(ع)

وی عنوان کرد: آنچه را که ما از کلمات امام علی(ع) استفاده می‌کنیم این است که در عین حالی که در مرحله دوم تعیین امام از سوی خداوند صورت می‌گیرد، اما پس از آنکه امام در جامعه قدرت را به دست می‌گیرد، در اینجا نیازمند به حضور، بیعت، خواست و رضایت مردم است و در این مرحله سوم امام صرفا نمی‌تواند به آن جعلی که در مرحله دوم صورت گرفته اکتفا کند بلکه باید برای به دست گرفتن قدرت، رضایت و همراهی مردم را هم در اختیار داشته باشد.

مدرس حوزه علمیه قم گفت: در اینجا این سوال مطرح می‌شود که امام وقتی در مرحله دوم از ناحیه خداوند تعیین شد آیا می‌تواند با هر سبک و روشی که بخواهد قدرت را به دست بگیرد؟ و به تعبیر دیگر چه مردم بخواهند و چه نخواهند، چه آنکه استقبال کند و چه نکنند آیا برای امام جایز است که هر روشی که بخواهد قدرت را به دست بگیرد و بگوید که قدرت من از مشروعیت برخوردار است؟

سروش‌محلاتی ادامه داد: پاسخ ما در برابر این سوال منفی است، زیرا ما معتقد هستیم که در این مرحله سوم، تصدی قدرت بدون خواست و رضایت مردم امکان پذیر نیست و علاوه بر این نیز می‌گوییم که این کار جایز هم نیست یعنی امام حق ندارد که چنین کاری را انجام دهد بلکه امام از سوی خداوند برای در دست داشتن قدرت در مقابل مردم مجاز نیست، بلکه باید این تصدی‌گری با همراهی مردم باشد و اگر همراهی مردم نباشد مجاز به تصدی نیست.

وی اظهار کرد: در حقیقت ما بنا داریم که نشان دهیم عامل اساسی و تعیین کننده برای تصدی امام معصوم و امامی که جانشین پیامبر اکرم است و از طرف خدا تعیین شده است، مشارکت مردمی است و همان امام هم بدون رضایت مردم تصدی امر حکومت را نخواهد داشت و نباید داشته باشد.

مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم گفت: یک نامه مفصل از امام علی(ع) وجود دارد که در آغاز خلافت خود نوشتند و مرحوم کلینی نیز متن این نامه را در کتاب الرسائل خود آورده است. در متن نامه این سخن است که امام علی(ع) فرمودند که پیغمبر اکرم(ص) سفارشی را به من کردند و آن این بود که ای علی ولایت و سرپرستی این امت از آن توست. در حقیقت این جمله ایشان مربوط به مرحله دوم یعنی تعیین امام، می‌شود. در ادامه نیز می‌فرمایند که اگر در حال خوشنودی و راحتی، قدرت را به تو سپردند و بدون هیچگونه درگیری همه مردم تو را پذیرفتند، در این صورت کار آن‌ها را به دست بگیر. این جمله نیز مربوط به مرحله سوم است، بدین منظور که امام در شرایط خاصی قدرت را به دست می‌گیرد. در ادامه نیز آمده است که ایشان فرمودند اگر هم اختلافی بین مردم ایجاد شد و عده‌ای موافق و عده‌ای مخالفت خود را اعلام کردند، مردم را رها کن تا آنگونه که می‌خواهند انجام دهند و تو مسئولیتی در این خصوص نداری.

آیا خداوند علی(ع) را کاندیدا کرده است؟

سروش‌محلاتی بیان کرد: اما در این میان در خصوص مرحله دوم این سوال به ذهن می‌رسد که آیا خداوند امام علی(ع) را کاندیدا کرده است؟ پاسخ این سوال منفی است. در مواردی که شخصی نامزد و کاندیدا می‌شود تنها در صورتی است که صلاحیت داشته باشد اما مسئله امامت اینگونه نیست، بلکه شایستگی برای امامت است و اگر چنین شخصی مورد تأیید مردم نباشد دیگر شایستگی‌های او هیچ اثر حقوی برای او نخواهد داشت.

وی عنوان کرد: این در حالی است که در مسئله امامت که گفته می‌شود نصب و تعیین صورت گرفته فراتر از شایستگی است به معنای اینکه امام تعیین می‌شود و بر حسب این تعیین، به نوعی یک تکلیف و وظیفه‌ای نسبت به او به وجود می‌آید و آن اینکه مردم وظیفه حمایت از او را پیدا می‌کنند، در حالی‌که نسبت به کاندیدا چنین چیزی وجود ندارد بلکه وظیفه و تکلیف پس از رأی دادن به وجود می‌آید.

مدرس حوزه‌علمیه قم خاطرنشان کرد: البته درست است که امیرالمومنین(ع) در همان زمان که در حکومت هیچ قدرتی نداشت اما به واسطه اینکه از سوی خداوند به عنوان امام تعیین شده بود، اگر دستور می‌داد امر او نافذ بود و باید مردم از ایشان اطاعت می‌کردند و وظیفه مردم این بود که از ایشان حمایت کنند تا به قدرت برسد، در حالی که نسبت به کاندیدا هیچ یک از این وظایف وجود ندارد، به گونه‌ای که نه اطاعت کردن از او لازم است و نه اینکه مردم در برابر او وظیفه‌ای دارند.

سروش‌محلاتی گفت: در کلام امام علی(ع) مواردی است که گفته می‌شود پس از خلافت عثمان وقتی مردم نزد ایشان آمدند تا خلافت را بپذیرد، ایشان نمی‌پذیرفت و رغبتی به این موضوع نشان نمی‌داد، شاید در اینجا این شبهه ایجاد شود که فردی که از سوی خدا به عنوان امام تعیین شده نباید چنین پیشنهادی را رد کند، در پاسخ به این شبهه باید گفت که در نهج‌البلاغه موارد زیادی در خصوص این امر وجود دارد به عنوان مثال در خطبه 137، 229 به این مورد اشاره شده است.

وی به نقطه خلافت میان اهل سنت و اهل شیع اشاره و خاطرنشان کرد: همواره یکی از مشکلاتی که در مباحث نهج‌البلاغه مطرح شده و موجب اختلاف میان اهل سنت و تشیع شده است، در خصوص این مباحث است و آن‌ها بر این باور هستند که امیرالمومنین(ع) از سوی خدا تعیین نشده و اگر تعیین شده بود نمی‌گفت سراغ فرد دیگری برای پذیرفتن خلافت بروید.

در مشروعیت، مشارکت کیفیتی مهم است، نه مشارکت ظاهری

مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با بیان اینکه امام، زمانی حاضر شد این قدرت را به دست بگیرد که زمینه‌های اجتماعی آماده شده بود و این پذیرش نیز همراه با رضایت عمومی مردم بود، ادامه داد: اما با این وجود به خوبی می‌دید که پس از عثمان شرایط پیچیده‌ای در جامعه حاکم است و جامعه اسلامی را با بحران‌هایی مواجه کرده و برای ساماندهی آن جامعه کار بسیار سختی را در پیش خواهد داشت، بر همین اساس به آن‌ها گفت که سراغ من نیایید، اما به دلیل اینکه با حمایت مردم مواجه شد این پیشنهاد را پذیرفت و تصمیم گرفت تا قدرت جامعه را بر عهده گیرد.

سروش‌محلاتی بیان کرد: در این میان نکته قابل توجهی که وجود دارد این است که این مشارکت‌ها چگونه شکل می‌گیرد، در اینجا منظور از مشارکت‌ها، بیعت مردم است. این در حالی است که در بسیاری از نظام‌های سیاسی، به نحوی مشارکت مردم دیده می‌شود، اما مهم این است که این مشارکت‌ها جنبه کیفیتی داشته باشند نه جنبه ظاهری و اینکه آیا واقعا این حضورها، مشارکت‌ها و رأی‌ها نشان دهنده رضایت و خواست مردم است یا خیر.

وی عنوان کرد: بنابراین در اینجا این حضور با کیفیت و رضایت مردم است که مهم و موثر است و گرنه نظام سیاسی با صورت‌سازی‌هایی که می‌تواند انجام دهد، نوعی از رضایت و رأی مردم را در ویترین سیاسی خود به نمایش بگذارد، چرا که نظام‌ها نیازمند به حمایت مردم هستند و می‌خواهند که از حمایت مردم استفاده کنند.

مدرس حوزه علمیه قم با بیان اینکه در نهج‌البلاغه به موضوع رأی مردم و اینکه این رأی باید آزادانه صورت گیرد، بیان کرد: امیرالمومنین در نهج‌‌البلاغه بر روی این موضوع تأکید دارند که این رأی، رأی آزاد است و هیچگونه فشار و تهدیدی نباید برای مردم وجود داشته باشد و افرادی که رأی نمی‌دهند و شرکت نمی‌کنند باید همانند افرادی که شرکت می‌کنند و رأی می‌دهند از آزادی و حقوق اجتماعی کاملی برخوردار باشند.

سروش‌محلاتی گفت: به عنوان مثال زمانیکه امام علی(ع) از مدینه به سمت بصره حرکت کردند به مردم نامه‌ای نوشتند و گفتند که این بیعت یک بیعت واقعی است و بیعتی است که هم برای من و هم برای شما مسئولیت آور است، چرا که این بیعت، بیعتی بدون اکراه بوده و مردم از روی رغبت خود این کار را انجام دادند و هیچکس این کار را بر آن‌ها تحمیل نکرده است و همچنین هیچ اجباری هم در این مسیر وجود نداشته است و شما مردم با میل و رضایت خود این کار را انجام دادید.

وی تأکید کرد: ما وقتی می‌گوییم که مشارکت مردم موثر است منظور مشارکتی است که آزادانه و مشارکتی که خواست مردم باشد و اگر ما، مردم را در یک محدودیت‌ها و چارچوبی قرار دهیم و برای آن‌ها چه به صورت محسوس و چه به صورت نامحسوس فشار بیاوریم که باید به فرد خاصی رأی بدهند و به‌نوعی به سری بایدهایی پای‌بند باشیم، در این صورت این مشارکت مردم، آن مشارکتی نیست که امام علی(ع) به آن اشاره کرده‌اند.

مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم تصریح کرد: در هیچ جایی نداریم که امیرالمومنین(ع) مردم را اجبار کرده باشد که از ایشان حمایت کنند و اینکه آن‌ها را تهدید به جهنم کرده باشند، بلکه مردم کاملا براساس درک و فهم خودشان اقدام به چنین کاری کردند که در حقیقت تمام این مباحث هم عصر حضور و هم عصر غیبت را تا حدودی روشن می‌کند.