مسجد جامع قاین؛ نخستین و عظیم‌ترین مسجد قرون اولیه اسلام
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: ناصرخسرو قبادیانی در سال۴۴۴ هجری قمری از قاین به عنوان «شهربزرگ و حصین» نام برده و ایوان مسجد آدینه آن شهر را اینگونه وصف کرده است؛ « و آنجا که مقصوره است طاق عظیم بزرگ است چنانکه در خراسان از آن بزرگتر ندیدم.»
رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: تا سال ۱۳۸۶ هجری شمسی گمان می‌رفت که مسجد جامع فعلی قاین همان مسجدی است که ناصرخسرو از آن در سفرنامهاش یاد کرده است، اما مطالعات و بررسی‌های باستان‌شناسی پیرامون مسجد جامع فعلی تردید‌هایی در مورد قدمت آن ایجاد کرد و موجب شد که جایگاه واقعی مسجد جامع کهن مورد اشاره ناصر خسرو را در جای دیگر جست‌وجو کنیم.
وی ادامه داد: در ضمن بررسی‌ها و گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی اراضی جنوب و جنوب شرقی شهر قاین و به فاصله حدود پانصد متری از مسجد جامع کنونی بخشی از عرصه باستانی قاین قدری ارتفاع یافته و در مرکز آن بخش، تپه‌ای نسبتاً مرتفع معروف به «تپه شازده حسین» شکل گرفته است. بر روی آن تپه بقایای اطاقکی است که آثار گچبری بر دیوارهای باقیمانده آن مشاهده می‌شود. خاکبرداری‌های اطراف آن اطاقک معلوم داشت که آن بنا اواخر قرن نهم هجری قمری بر فراز یک پایه عظیم سنگی بنیان گرفته است. در ادامه خاکبرداری‌ها ۱۳ ستون دیگر در دو ردیف به فاصله 11.15متر در میانه و دو ردیف ستون باریکتر به موازات ستون‌های قبلی در طرفین و آثاری از دیوار محصور کننده بر اطراف شناسایی شد و به ما امکان داد با اطمینان آن را ایوان یک مسجد بدانیم.
پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: یافته‌های ما به این فرضیه قوت بخشید که آن فضای عظیم همان مسجدی است که ناصرخسرو به آن اشاره کرده است با ایوانی با دهانه بیش از 11 متر و ارتفاع تقریبی ۲۸ متر. مسجد از نوع یک ایوانی و همانند تنها مسجد یک ایوانی ایران است که در سال۳۶۳ه.ق در نیریز فارس ساخته شده و شیوه معماری ایران پیش از اسلام را تداوم بخشیده است.
لباف خانیکی تصریح کرد: براساس مطالعات کتابخانه‌ای، در‌یافتیم که در سال ۴۵۸ ه.ق زلزله‌ای مهیب و ویرانگر در قاین رخ داده و به احتمال زیاد آن مسجد را ویران کرده و از فضاهای نیمه ویران در انتهای ایوان به عنوان کارگاه شیشه‌گری استفاده شده است و به شبستان سمت چپ ایوان کاربری آرامگاه اشرافی داده شده است و در آن فضا احتمالاً دو پسر سلطان حسین بایقرا به نام‌های «محمد معصوم میرزا» در سال ۹۰۹ و «ابراهیم حسین میرزا» در سال۹۱۰ ه.ق به خاک سپرده شده و شاید آن محل بعد از خاکسپاری ابراهیم حسین میرزا به «شازده حسین» معروف شده است.
وی اظهار کرد: شواهد نشان می‌دهد که بعد از زلزله آن مکان بازسازی و سقف و کف با آجرهای خفته راسته زینت یافته و بسیار مورد مراجعه بوده است. از مسجد عظیم آدینه کهن قاین بجز شالوده‌های دیوار، دو ستون نیمه ویران مجاور شازده حسین و پی ستون‌های طرفین ایوان و شبستان‌های مجاور ایوان چیزی بر جای نمانده و با توجه به وضع موجود این پرسش مطرح می‌شود که انبوه سنگ‌ها و مصالح ساختمانی آن بنای عظیم کجاست؟
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: جوابی که به ذهن می‌رسد اینکه سنگ‌ها و مصالح به حاشیه شمالی شهر ویران شده قاین بر اثر زلزله سال ۴۵۸، در پی مهاجرت مردم به آن ناحیه انتقال یافته و معماران برخلاف معمول به لحاظ زمانی، نقشه مسجد آدینه مخروبه را نیز تقلید کرده و در سال ۷۹۶ ه.ق مسجد کنونی را همانند مسجد کهن آدینه، یک بنای مستحکم مربوط به دوران سلجوقی ساخته‌اند. اما جالب‌تر و شگفت‌انگیزتر لایه‌های تمدنی عمیق‌تر از مسجد کهن آدینه است.
لباف‌خانیکی تصریح کرد: در ضمن حفر گمانه‌ای به منظور لایه‌نگاری در عمق حدود 1.5 متر به یک کف گچ‌اندود برخوردیم و برای تعیین هویت آن کف، گمانه را گسترش دادیم و مشاهده کردیم که همزمان با کف دیوارهایی وجود داشته که به عمد بر داشته شده‌اند و بر روی کف پایه‌های خشت و گلی در ابعاد بیش از یک متر استقرار یافته است. بر روی کف قطعات سفال دوران ساسانی و یک قطعه سفال با خط پهلوی ساسانی مشاهده شد. ادامه خاکبرداری نشان داد که پایه‌های خشت و گلی با فاصله‌های منظم از یکدیگر تکرار شده و در دوره‌های بعد نیز ترمیم یا بازسازی یا تجدید بنا شده‌اند. در پایان خاکبرداری از این محل توانستیم فضایی شبستانی با ۱۵ ستون را شناسایی کنیم که مطابق نقشه مساجد صدر اسلام می‌توانستند مساجدی باشند که بر جای یک بنای عصر ساسانی از حدود سال ۲۹ه.ق به بعد که مسلمانان در قاین مستقر شدند همانند مسجد فهرج یزد بر اساس نقشه مسجدالنبی ساخته شده باشند.
وی گفت: این یافته‌ها بسیار با اهمیت و جهت مطالعه تاریخ معماری مسجد و مطالعه اوضاع و احوال ایران و خراسان در صدر اسلام تعیین‌کننده است. اگرچه هنوز پرسش‌های فراوانی در مورد آن مسجدها مانند عرصه، فضاهای مربوطه جانبی، ساختار ورودی، مناره مجاور و تزئینات معماری احتمالی باقی مانده که لازم به‌نظر می‌رسد مسئولان تکمیل کاوش‌های محوطه باستانی شازده حسین قاین را وجهه همت خود قرار دهند و به عرضه نخستین و عظیم‌ترین مساجد قرون اولیه اسلام کمک کنند.
انتهای پیام
