نقش رسانه‌های نوین در تغییر باورهای مذهبی
در نشست تخصصی «توان رسانه‌های نوین در تغییر باورهای مذهبی»، سطحی‌نگری، عوام‌زدگی، ناآشنایی با مخاطبان، نداشتن نیازسنجی صحیح و ... از جمله ضعف‌ها و چالش‌های اصلی و رایج در تبلیغات دینی جامعه مطرح شد.
به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست اول از مجموعه میزگردهای تخصصی «تأملی در مواجهه دین و رسانه» با موضوع «توان رسانه‌های نوین در تغییر باورهای مذهبی» امروز، 11 تیرماه با حضور علیرضا پویا، پژوهشگر رسانه و عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما، سیدمحمود نجاتی حسینی، دین‌پژوه و مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی، نصرالله ساداتی، پژوهشگر حوزه رسانه و مدرس دانشگاه و زینب جهاندار، پژوهشگر حوزه مسائل اجتماعی و مدرس دانشگاه برگزار شد.
در ابتدای این نشست، سید محمودنجاتی حسینی، مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی طی سخنانی در پاسخ به اینکه تبلیغ دینی چه تأثیری در تغییر نگرش افراد دارد، اظهار کرد: دین مقوله‌ای تک بعدی نبوده و امری چند وجهی است. اصولاً تمامی ادیان ابراهیمی از پنج بعد اعتقادی، عملی (مناسک)، تجربه دین ورزی، معرفتی و بعد پیامدی تشکیل شده‌اند.
وی افزود: نکته مهم این است که تبلیغ دین باید با استفاده از کدام پلتفرم‌ها انجام شود؟ در رابطه با موضوع مورد نظر، شبکه‌های اجتماعی نقش مؤثری دارند. قطعاً تبلیغ آنلاین در تغییر نگرش افراد مؤثر است اما موضوع مهم این است که در این زمینه کدام وجه دین مدنظر باشد. همچنین، مبلغ دین، فرمت و فضای گفتمانی تبلیغ نیز در این زمینه بسیار مؤثر است.
نجاتی‌حسینی با بیان اینکه تبلیغ در فضای سکولار تأثیر بیشتری از فضای دینی دارد، گفت: بنابراین، قطعاً تبلیغ دینی چهره به چهره بسیار مؤثرتر بوده و موضوع اصلی آن پلتفرمی است که باید از آن استفاده شود.
در ادامه این نشست، زینب جهاندار، مدرس دانشگاه نیز در سخنانی در پاسخ به این سؤال که قابلیت تبلیغ دینی در دنیای مدرن چگونه است، اظهار کرد: همزمان با تحول رسانه، تحول زندگی اجتماعی نیز شکل گرفته است. در این عرصه در تقابل دین و رسانه، همواره دین بازنده بوده است.
وی افزود: امروز جهان‌سیستم ما از جهان‌سیستم دنیای امروزی جدا نیست. یعنی برای مثال فرزندان جامعه از ابتدای زندگی از یک رسانه تأثیرپذیر هستند. اگر رسانه به تنهایی منبع جامعه شود، مفهوم آن در فضای مدرنیته هیچ‌گاه از جامعه انسانی جدا نمی‌شود. امروز به رسانه‌های دیجیتالی دست پیدا کردیم که باعث شده تا افراد کنشگر، تربیت شده مدرنیته‌ای باشند که کنشگری ایشان نیز براساس همین مدرنیته است. امروز دین را نمی‌توان از ابزار مدرن به ویژه رسانه جدا کرد.
از تحول رسانه‌ای عقب افتاده‌ایم
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: ما امروز از تحول رسانه‌ای که در جهان رخ داده، عقب افتاده‌ایم و اگر بخواهیم جامعه‌ای دین‌دار باشیم، باید از ابزار روز رسانه نیز در این زمینه بهره‌گیری کنیم. ما در انقلاب 57 با جامعه‌ای مدرن مواجه بودیم که اثبات کرد در دوران مدرنیته نیز می‌توان به دین اندیشید.
وی با اشاره به دو مقوله جمعیت‌شناختی و طبقات اجتماعی، بیان کرد: امروز به اندازه طبقات مختلف باید از تمامی ابزارهای رسانه‌ای برای تبلیغ دین استفاده کرد.
در ادامه این نشست، علیرضا پویا، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما نیز در ابطه با عملکرد نهادهای مختلف در تبلیغ دین اظهار کرد: به نظر می‌رسد نمی‌توان به سهولت در این زمینه اظهار نظر کرد؛ چراکه در رابطه با مقوله دین و رسانه از سال‌های سال پیش بحث‌ها آغاز شده است و نظریات گوناگونی در این زمینه وجود دارد.
وی افزود: در کشور ما به ویژه پس از انقلاب اسلامی، برداشتی که از دین وجود دارد، عمیق است. به همین جهت مباحث غربیان منطبق با شرایط جامعه ما نیست. در رابطه با ارائه نظر در مورد عملکرد نهادهای حاکمیتی در حوزه تبلیغ دین، امری سهل و ساده نیست و نیاز به پژوهش دارد.
پویا با بیان اینکه باید بدانیم که رسانه‌ها چه در شکل عرفی و چه در شکل رسانه‌ای که پس از انقلاب ایجاد شده، چه وظایفی در قبال دین دارند، گفت: در این زمینه باید گفت که هنوز پژوهش و مطالعات چندانی صورت نگرفته است. زمانی که فردی معارف دینی را در اختیار دارد، درکی از دین دارد که اجرای آن در نهادهای حاکمیتی نیازمند بستر و زمینه مناسبی است تا مسیر تازه‌ای در برابر مبانی دینی باز شود. این مسئله متأسفانه نه در حوزه و نه در دانشگاه به درستی پیگیری نشده است.
وی تصریح کرد: امروز چاره‌ای جز روشن شدن مسیر در این حوزه نداریم؛ چراکه زیرساخت‌های مسئله تبلیغ دین به درستی مشخص نیست. بنابراین، در این رابطه نیازمند پژوهش و برنامه‌ریزی دقیق هستیم تا زیرساخت‌ها برای عملیات در حوزه مباحث رسانه‌ای آماده شود.
نقش رهبران دینی
در ادامه، نصرالله ساداتی، مدرس دانشگاه نیز طی سخنانی در رابطه با نقش رهبران دینی در تبلیغ مؤثر رسانه‌ای از دین، اظهار کرد: قرآن سه پایه حکمت، موعظه و جدال احسن را برای هرگونه ورود به تبلیغ دینی بیان کرده است. البته حکمت باید عقلانی و قابل تبیین باشد. چالش مهم این است که اصالت متعلق به کدام یک از ساحت‌های دین، شخص و یا رسانه است.
وی افزود: کارکردهای فراوانی میان دین و رسانه به صورت مشترک وجود دارد. تقاطع بین دین و رسانه موجبات انسجام‌بخشی در حوزههای مختلف و تبلیغ است. در این مسئله اصالت نه به فرد و نه به رسانه مربوط است بلکه دین به خودی خود ظرفیت‌هایی دارد که بتواند از رسانه به خوبی بهره ببرد. امروز باید از فرصت بسیار طلایی که در زمینه بهره‌گیری از رسانه‌ها در حوزه تبلیغ دین وجود دارد به خوبی بهره برد.
در ادامه، نجاتی حسینی، مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی اظهار کرد: امروز در حال حاضر سه نوع تبلیغ دینی آنلاین، آفلاین و چهره به چهره در جوامع مختلف وجود دارد. تبلیغ دینی به معنای رایج در ایران چالش‌های گوناگونی دارد که هم به کارگزاران و هم به جامعه مربوط می‌شود.
وی بیان کرد: پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد که جامعه ایران جامعه‌ای هیبریدی و پیوندی است. امروز با جامعه‌ای سنت‌گرا مواجه نیستیم. بنابراین، نهادهای مختلف نیز باید از ابزار روز برای تبلیغ دین استفاده کنند.
سطحی‌نگری نسبت به دین
نجاتی‌حسینی تصریح کرد: یکی از مسائل مهمی که در حوزه تبلیغ دین وجود دارد، نوعی سطحی‌نگری نسبت به دین است. یعنی امروز ما پیچیدگی امر دینی را درک نکرده‌ایم. البته بین دین و امر دینی تفاوت وجود دارد. قرآن خود دعوت دینی است و دعوت اجل از تبلیغ است. دعوت دینی برای دین‌دار کردن افراد جامعه بوده و تبلیغ دینی برای دین‌دار ماندن انسان‌هاست. بنابراین، مبلغ نباید دچار توهم شود که می‌خواهد افراد را دین‌دار کند. کار یک مبلغ دین‌دار نگاه داشتن افراد است.
نجاتی‌حسینی بیان کرد: تبلیغات دینی در ایران دچار نوعی سطحی‌نگری از سوی نهادهای مختلف شده است. سطحی‌نگری، عوام‌زدگی، ناآشنایی با مخاطبان، نداشتن نیازسنجی صحیح و ... از جمله ضعف‌ها و چالش‌های اصلی و رایج در تبلیغات دینی جامعه هستند. امروز برنامه‌های مذهبی رسانه ملی به شدت عوام‌زده است. تبلبغ دینی باید مبتنی بر علم دین‌شناسی باشد.
وی در ادمه در پاسخ به اینکه آیا در بحث اعتقادی نیازمند باز شدن شئون تبلیغ برای ادیان مختلف هستیم یا خیر؟ گفت: بین دین‌داری و امر دینی و خود دین تفاوت وجود دارد. جامعه‌شناسان دین، امر دینی را به پنج وجه مختلف تقسیم می‌کنند که به آن‌ها اشاره شد. فرم دین‌ورزی در ادیان مختلف مشابه و فقط محتوای آن متفاوت است. امروز مبلغان نیازمند دارا بودن اطلاعات کافی از دین بوده و باید خود عامل باشند تا تبلیغ ایشان نیز در دیگران تأثیرگذار باشد.
مبلغان برای ترویج دین باید عامل به دین باشند
نجاتی‌حسینی با اشاره به موضوع پرورش امر دینی اظهار کرد: ترویج امر دینی دارای چهار بعد تعلیمات دینی، تربیت دینی، تبلیغ دینی و ترویج دینی است. مبلغان برای ترویج دین باید عامل به دین باشند و صرف گفتار در این زمینه از سوی مبلغان کافی نیست.
وی با بیان اینکه نیازسنجی روش مربوط به خود را دارد، تصریح کرد: یکی از راه‌های نیازسنجی که مبلغان دینی باید از آن استفاده کنند، افکار عمومی است. در زمینه دین، افکار عمومی نیازهای خود را همیشه اعلام می‌کند و یکی از این نیازها وجود تفاوت بین حرف و عمل در میان برخی دین‌داران است.
نجاتی‌حسینی تصریح کرد: اولین وظیفه سازمان‌های تبلیغی، نیازسنجی از افکار عمومی جامعه است که متأسفانه این‌گونه نیست و نهادهای مختلف امروز فقط به بخش ویژه‌ای از جامعه می‌پردازد. امروز نیازها خود را نشان داده‌اند و این مبلغان هستند که باید آن‌ها را سنجیده و با عمل به موقع نسبت به تبلیغ صحیح دین اقدام کنند.
در ادامه این نشست، پویا، مدرس دانشگاه نیز در سخنانی اظهار کرد: طبق آیات الهی قرآن کریم پیامبران مأمور شده‌اند که از روش‌های مختلف برای دعوت به دین استفاده کنند. اما در حوزه تبلیغ، مأموریت مبلغان بسیار سنگین است. در حوزه نیازسنجی واقعیت این است که هر تبلیغ و دعوت به دین نیازمند نیازسنجی در مورد عواملی است که انسان را از فطرت خود دور می‌کند.
وی بیان کرد: نیازسنجی‌ها در حوزه تبلیغ دین باید کاملاً دقیق انجام شود تا در این حوزه دچار خطا نشویم. مقدمه جهاد تبیین که از سوی مقام معظم رهبری بیان شد، نیازسنجی است. همچنین، پس از نیازسنجی اولین اقدام به دست آوردن پاسخ نیازهاست. باید بدانیم که مطرح کردن پاسخ نیازسنجی‌ها باید طبق چارچوب و مصلحت مخاطب باشد.
پویا با بیان اینکه در جامعه باید نیاز در کنار مصلحت مطرح شود، تصریح کرد: همراهی مخاطبان نیز موضوع مهمی است که باید درنظر گرفته شود؛ چراکه عدم همراهی مخاطبان نیز مبلّغان دین و مذهب را در این حوزه به جایی نخواهد رساند.
در ادامه، ساداتی، مدرس دانشگاه نیز در سخنانی بیان کرد: اصولاً نسبت جمعیتی میان مسلمانان و مسیحیت، طی سال‌های آتی قرن جدید برابر شده و در ادامه حتی تعداد مسلمانان بیشتر از مسیحیان خواهد شد. غربی‌ها با مشاهده این مسئله به دنبال جبران آن شده و به دنبال توقف رشد جمعیت مسلمانان افتادند.
کیفی کردن مسلمانان
وی گفت: نکته مهم در این زمینه کیفی کردن مسلمانان است. متأسفانه تاکنون از روش‌های برتر تبلیغ در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی بهره نبرده‌ایم. فضای مجازی امروز فرصت بسیار خوبی برای تبلیغ دین است اما اینکه فقط بخواهیم عاملیت را به فرد و یا رسانه دهیم، درست نیست. دین اسلام در تبلیغ به دنبال هیجان نیست و به صورت عمقی نسبت به تبلیغات و دعوت افراد می‌نگرد.
وی با بیان اینکه اسلام در حوزههای مختلف فلسفه، فقه، طب، اجتماعی و ... بسیار غنی است، تصریح کرد: دین و رسانه با هم دشمن نیستند، بلکه می‌توانند از ظرفیت یکدیگر برای تبلیغ دین بهره ببرند.
همچنین، در ادامه، نجاتی‌حسینی، مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی با اشاره به نسبت دین و رسانه گفت: در این زمینه با دو مفهوم رسانه دینی و دین رسانه‌ای مواجه هستیم. رسانه دینی نوعی فرم است که مربوط به گستره دین شده و پلتفرم‌های دینی در این حوزه تعریف می‌شوند.
وی با اشاره به مقوله دین رسانه‌ای بیان کرد: این مقوله نشان دهنده محتوای دینی است. دین رسانه‌ای دارای بخش‌های مختلفی است که در دنیا بدان پرداخته می‌شود. این تصور که جامعه ما فقط نیاز به دین دارد، کاملاً اشتباه است.
رواج دین مردم‌پسند
نجاتی‌حسینی تصریح کرد: تبلیغ دینی باید هم نیازها و هم خواسته‌ها را درنظر بگیرد. زمانی که دین مردم‌پسند در جامعه رواج پیدا می‌کند، نیازمند تبلیغ دینی ویژه هستیم. یکی از چالش‌ها و آفت‌های مهمی که تبلیغ دینی در ایران دارد، حکومتی شدن تبلیغ دینی است.
در ادامه، جهاندار، مدرس دانشگاه نیز در جمع‌بندی سخنان خود اظهار کرد: مسئله‌ای که رسانه‌ها بعد از مدرنیته به وجود آوردند، جامعه توده‌وار است که در این جامعه برای پذیرفته شدن تبلیغ باید به زبان جامعه سخن گفت. در بحث تبلیغ دینی بیشتر به دنبال تبلیغ رفتار هستیم تا اعتقادات که در این شرایط نمی‌توان به خوبی تبلیغ دین انجام داد. بنابراین، باید دانست که رسانه‌ها امروز نقش بسزایی در امور مختلف انسانی همچون ایجاد هویت و ... دارد.
در ادامه، پویا، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما نیز بیان کرد: در بحث رسانه بسیاری از اوقات افراد نیازهایی دارند که این نیازها در قالب‌هایی تعریف می‌شود که فضاهای مختلف رسانه‌ای آن‌ها را ایجاد کرده‌اند. زمانی که نیاز به خواسته تبدیل می‌شود، شرایط آن تغییر کرده و نقش رسانه در این زمینه بسیار مهم است.
وی تصریح کرد: غرب براساس مبانی خود فناوری را به صورت ساخته و پرداخته جلو آورده است که یکی از ابزارهای آن نیز رسانه است. یکی از موضوعات مهم در این زمینه مسئله سواد رسانه‌ای است که ما در این زمینه عقب افتاده‌ایم. امروز در بحث سواد رسانه‌ای به شدت نیازمند فعالیت شدید هستیم که نقش شورای عالی فضای مجازی در این زمینه بسیار مؤثر است.
در پایان این نشست، ساداتی، مدرس دانشگاه در سخنان پایانی خود اظهار کرد: امروز به شدت دچار مشکل آینده‌پژوهانه در رابطه با امر فناوری هستیم. امروز این سؤال می‌شود که چرا نمی‌توانیم مدل رسانه‌ای اسلامی ایجاد کنیم؟
وی با اشاره به اینکه باید در حوزه رسانه کنشگر باشیم، بیان کرد: عدم بکارگیری مهندسی پیام نیز یکی از مشکلاتی است که با آن مواجه هستیم. مهندسی پیام ویژگی‌های مخاطب را شناخته و نوع پیام را تعیین می‌کند. آشنایی با مهندسی پیام بسیاری از مشکلات موجود در حوزه رسانه و تبلیغ دینی در آن حل می‌شود. ما باید به صورت آینده‌پژوهانه تکنولوژی و فن‌آوری را به دست گیریم تا در این راستا موفق باشیم.
انتهای پیام
