نهی از منکر مچ‌گیری نیست/ لزوم بازخوانی مجدد فریضه امر به معروف

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن اسلامی اردکانی، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، 18 مردادماه در نشست علمی «دینداری و دشواره امر به معروف و نهی از منکر» از سلسله نشست‌های چراغی دیگر که از سوی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد با بیان اینکه امام حسین(ع) و همراهان ایشان قهرمان واقعی بودند، گفت: حسنک وزیر گفته زندگی من بالاتر از حسین بن علی(ع) نیست این سخن نشان می‌دهد سیدالشهدا(س) آرمان و الگو بوده و خود امام(ع) هم فرمودند که من برای شما الگو هستم. زندگی و هویت ایرانی و اجتماعی ما، حتی افراد لائیک کشور، خواسته یا ناخواسته با عاشورا پیوند دارد. حتی در دفاعیه خسرو گلسرخی که مارکسیست بود بازتاب این مسئله را می‌بینیم.

اسلامی در ادامه با بیان اینکه قاضی عبدالجبار معتزلی در یکی از آثارش به چند اصول کلامی معتزلی‌ها اشاره کرده و گفته مهمترین آن امر به معروف و نهی از منکر است، افزود: در بخشی از سخنان وی آمده است که در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر همین بس که می‌توانیم در مقام مفاخره در برابر امت‌های دیگر بگوییم این موضوع آنقدر مهم بوده که نواده پیامبر(ص) برای آن کشته شده است یعنی این فریضه از امام حسین(ع) بالاتر است.

وی اظهار کرد: امام حسین(ع) هم در وصیتنامه خود به محمدبن حنفیه، هدف خود را امر به معروف و نهی از منکر معرفی کرده است. فردی که متدین و شیعه بود و در مجلس امام حسین(ع) شرکت کرده بود به بنده گفت دوران امر به معروف تمام شده است؛ این تلنگر بزرگی برای دینداری و تشیع ماست که خود را عاشق امام حسین(ع) می‌دانیم ولی حاضریم این مکتب را بدون این فریضه دنبال کنیم.

دیدگاه شهید مطهری درباره امر به معروف

استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: شهید مطهری درباره امر به معروف گفته است وقتی انسان درباره منظره‌‌های هولناکی که این روزها درباره امر به معروف و نهی از منکر پیدا شده فکر می‌کند خدا را شکر می‌کند که چه خوب شد که این نوع امر به معروف و نهی از منکرها از بین رفت و ای کاش اگر بقایایی هم دارد از بین برود، مظاهری به این نام در زندگی ما پیدا شده که اگر معنای امر به معروف و نهی از منکر این است، خوب است که مسکوت بماند.

وی افزود: این جمله متعلق به سال 1339 و 1340 یعنی حدود 15 تا 20 سال قبل از انقلاب است، 60 سال پیش ایشان نسبت به برخی مظاهر امر به معروف و نهی از منکر هشدار داده است در صورتی که دولت و نظام اسلامی و نهادهایی برای دینی کردن جامعه هم وجود نداشتند. وی  در ادامه سخنانش گفته در گذشته نزدیک یک عده افراد شرور بالطبع و ماجراجو که می‌خواستند ماجراجویی و حساب خرده خود را با دیگران صاف کنند این فریضه را دستاویز قرار داده و به جان مردم می‌افتادند و چه جرم و جنایاتی که به این نام صورت نگرفته است و حالا هم باید بدانیم بسیاری از کارها به نام امر به معروف مبتنی بر قانون امر به معروف نیست و منکراتی بزرگتر برای مقابله با منکرات صورت می‌گیرد.

نگاه آیت الله صافی درباره امر به معروف

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب گفت: آیت‌الله صافی گلپایگانی یک کتاب کوچکی به نام امر به معروف دارد و نوشته است غرض از نگارش این رساله این نیست که عده‌ای نادان و بدون اطلاع از رفتار اخلاقی و حسنه و نیک، به نام امر به معروف و نهی از منکر هیاهو و جار و جنجال کرده و برای یک مفسده کوچک مفاسد بزرگتری مرتکب شوند، اینها نه اینکه سودی نخواهد داشت بلکه ممکن است به واسطه سوء اخلاق و بی نزاکتی و درشتی، شریعت سمهه و سهله اسلامی که مبنی بر حسن ادب و مهربانی است را به صورت دیگری نشان دهند و موجب تنفر و انزجار مردم شوند.

این پژوهشگر دین افزود: آیت‌الله صافی گلپایگانی تاکید کرده که مؤمنان به امر به معروف و نهی از منکر عمل کنند ولی مراقبت باشند که آلت دست در اجرای مقاصد پست مغرضان و فتنه‌جویان نشوند. این سخنان مربوط به 73 سال قبل است و ما در آن دوره هم دولت دینی نداشتیم ولی ایشان با ادبیاتی درشت به سوء استفاده از این دو فریضه تاکید دارد.

اسلامی تصریح کرد: مایکل کوک کتاب مفصلی درباره امر به معروف و نهی از منکر نوشته و ترجمه هم شده است. در این کتاب گزارش مفصلی از ابعاد این قضیه در جهان اسلام داده تا به دولت وهابی در عربستان می‌رسد. براساس گزارشات این کتاب، در سال 1319 نهادی برای ترویج امر به معروف در عربستان ایجاد شد و  در سال 1344 قمری، فردی به نام عبدالله بن حسن یک راننده مصری که در حال سیگار کشیدن بوده می‌بیند و به خاطر این کار او را زیر کتک می‌گیرد و راننده هم از خودش دفاع می‌کند ولی مقامات وهابی راننده را گرفته و تا حد مرگ شلاق می‌زنند، آنها حتی ساز دهنی را از دهان بچه‌ها با خشونت می‌گرفتند.  در تاریخ ما هم عمدتا امر به معروف و نهی از منکر با حسبه و محتسبان همراه بوده که شاعران ما معمولا تعابیر خوبی درباره حسبه و محتسب ندارند.

اهمیت امر به معروف در نگاه قرآن

وی در ادامه افزود: اگر به قرآن مراجعه کنیم در کنار نماز و روزه، امر به معروف و نهی از منکر آمده یعنی کسی نمی‌تواند خود را دیندار بداند ولی بگوید با این دو فریضه کاری ندارم؛ حتی در مورد اهل کتاب بیان فرموده است: لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ؛ در سوره لقمان هم ایشان خطاب به فرزندش دارد که امر به معروف کن. بنابراین فرد دیندار نمی‌تواند نسبت به آن بی تفاوت باشد آن هم به سبب سوء استفاده و کج‌کاری‌ها.

وی با بیان اینکه این دو فریضه به معنای مسئولیت اجتماعی است، افزود: امروز همین افرادی که در برابر این فریضه می‌ایستند خودشان کمپین در فضای مجازی راه می‌اندازند که بیایید در برابر سگ‌کشی بایستید. کمپین یعنی من کاری را خوب می‌دانم و دیگران هم بیایند حمایت کنند که این هم امر به معروف است. فقهای ما هم شرایط و آداب آن را در طول تاریخ توضیح داده‌اند.

بازخوانی مجدد فریضه امر به معروف

اسلامی در ادامه توضیح داد: به نظر بنده به جای اینکه صورت مسئله امر به معروف را پاک کنیم، بیایید نگاه مجددی به آن بیندازیم؛ برخی احکام توقیفی هستند؛ یعنی دستورات و شرایط آن منطبق بر دستور خداوند است مانند شکل نماز خواندن؛ اینکه باید به سمت قبله باشد و وضو بگیریم و حتی شکل وضو گرفتن هم برای ما تعریف شده است و تعداد رکعات آن هم بیان شده است. در برابر این نوع احکام، احکامی داریم که  بخشی از آن یا تمام آن بر عهده خود انسان است و امر به معروف و نهی از منکر در این زمره است. قرآن هیچ جایی از روش امر به معروف و جزئیات آن سخن نگفته است یعنی آزادی عمل به انسان می‌دهد.

اسلامی با اشاره به اینکه ما ارزشی به نام امر به معروف و نهی از منکر یا مسئولیت اجتماعی داریم که همگانی است و با تعابیر النصیحة لائمه المسلمین و یا نصح به کار رفته است، گفت: در متون کلامی ما هم این بحث وجود دارد که آیا اجرای این دو فریضه واجب عقلی است یا خیر و بسیاری بر این باور بودند که واجب عقلی است زیرا همه در یک کشتی زندگی می‌کنیم و رفتار برخی افراد بر دیگران اثر می‌گذارد. کتب فقهی ما هم بیش از هزار سال است که به این مباحث پرداخته است و حتی درباره شراب بیان شده که اگر شراب را دور بریزید حق ندارید شیشه آن را که مالیت دارد بشکنید.  

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

وی افزود: فقها چهار شرط را برای امر به معروف و نهی از منکر بیان کرده‌اند؛ اول اینکه آمر به معروف باید واقف به معروف و منکر باشد و بداند فلان کار معروف است زیرا برخی اوقات تشخیص آن اجتهادی است. نمونه بارز آن موسیقی است؛ ما دوستی داشتیم که حتی موسیقی که اول اخبار پخش می‌شد را گوش نمی‌کرد و دوستان نماز شب خوانی داشتیم که موسیقی گوش می‌کردند بنابراین باید درباره معروف و منکر بودن یک کاری به وفاق برسیم کما اینکه در مورد بستن کمربند ایمنی جا افتاد.

اگر نهی از منکر باعث مفاسد بزرگتر شود باید متوقف شود

اسلامی اضافه کرد: شرط دوم اینکه اجرای فریضتین تابع نتیجه هستند یعنی باید اثرگذار باشد لذا اگر اثر معکوس دارد یا بی نتیجه است باید خودداری شود. اگر ما دو سه دهه است که دنبال اجرای این کار هستیم ولی نتیجه نمی‌گیریم یک جای کار لنگ می‌زند. شرط سوم هم اینکه باید آن چیزی را نهی کنیم که استمرار در آن باشد زیرا همه انسان‌ها خطا می‌کنند لذا اینکه مچ کسی را بگیریم امر به معروف و نهی از منکر نیست. شرط چهارم هم این است که امر به معروف و نهی از منکر برای اصلاح جامعه است نه خراب کردن و نومیدکردن. بنابراین اگر در جایی امر به معروف به مفاسد بزرگتر بینجامد باید متوقف شود.  

وی تاکید کرد: حتی در فقه و در اجرای حدود داریم که اگر اجرای آن باعث ایجاد مفسده بزرگتری شود، باید متوقف شود. اجرای فریضتین، کاری کاملا عقلانی است نه اینکه بخواهیم جامعه را دوقطبی کرده و با فشار بیرونی و اجبار، افراد را به کاری واداریم. مرحوم مطهری نقل کرده که عده‌ای طلبه می‌شنوند که در فلان خانه و در مراسم عروسی موسیقی خلاف شرع نواخته شده، لذا می‌ریزند و ابزار موسیقی را شکسته و مجلس را بهم می‌ریزند ولی وقتی برای استادشان تعریف می‌کنند، آنها را از اینکه وارد خانه مردم شده و اموال آنها را بدون اجازه شکستند و بدنامی برای اسلام ایجاد کردند به شدت نکوهش می‌کند.

این استاد دانشگاه بیان کرد: برخی فقها شرط پنجمی را بیان کرده‌اند و آن اینکه آمر به معروف و ناهی از منکر باید خودش جلوه و الگو برای این کار باشد یعنی مصداق «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم» باشد. حس همراهی و همدردی و شفقت و ترحم داشته باشد لذا خیلی تاکید شده که امر به معروف به معنای خشونت و قلدری و تحکم نیست و باید افراد را به راه درست با خوشرویی سوق دهیم.

وی تاکید کرد: همه ما در یک جامعه زندگی می‌کنیم و سود و زیان هر کاری به نفع و ضرر همه خواهد بود بنابراین باید بیندیشیم و بهترین راه‌ها را انتخاب کنیم. امر به معروف و نهی از منکر را بازسازی کنیم از جمله اینکه بدانیم این فریضه انسان‌محور و اختیاری است و باید احترام افراد را نگه داریم و به اختیار فرد احترام بگذاریم.