یادکرد شهدای کربلا در فرهنگ عامه بختیاری‌ها

عباس قنبری عدیوی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به آمیختگی دین و مذهب در فرهنگ عامه مردم این استان و در تبیین برخی جلوه‌های سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) و شهدا و اسرای کربلا در منطقه بختیاری، اظهار کرد: از دیرباز، در بسیاری از شهرها و روستاهای استان، پیش از آغاز دهه اول محرم، مساجد و تکیه‌ها با پرچم‌های سبز و سیاه، نخل‌ها و علم‌های بلند چهره‌نمایی می‌کنند و با آغاز دهه، مردم نذرهای خود را در قالب قربانی، پوشیدن لباس سیاه، شرکت در مراسم نوحه‌خوانی، تعزیه، سینه‌زنی و زنجیرزنی نشان می‌‍‌دهند.

وی با ذکر اینکه تعزیه حرکتی نمایشی با موضوع مذهبی به نیت تقرب به خاندان ائمه و نذر امام حسین(ع) برای اجرای صحنه‌های واقعه کربلاست که توسط تعزیه‌خوانان و بدون دستمزد و حقوق اجرا می‌شود، ادامه داد: صحنه‌هایی چون آتش زدن خیمه‌ها و اسارت نوادگان حضرت رسول(ص) غیرت دینی شیعیان را برانگیخته و در این مصیبت اشک می‌ریزند. همچنین داستان شجاعت حضرت عباس(ع) منظومه‌ای غمبار است که در فرهنگ عامه چهارمحال و بختیاری جایگاه بسیار مهم دارد.

این مدرس دانشگاه فرهنگیان با تأکید بر عشق و محبت بختیاری‌ها به حضرت ابوالفضل(ع)، گفت: آنان در امور روزانه مانند قسم، معاملات و نیز نامگذاری فرزندان از نام مبارک این امامزاده بسیار بهره می‌گیرند؛ در معاملات اقتصادی این مردمان، اصطلاح «بیع حضرت عباس» به معنی معامله‌ای بدون کلک و دروغ است، همچنین در دوستی، «دست حضرت عباس» بیانگر عمق پیوند و ناگسستنی بودن ارتباط دوستانه است.

قنبری تأکید کرد: عموم نوحه‌ها و مراثی مردمی در میان بختیاری‌ها به همراه آداب و رسوم مذهبی، نذور و قربانی با نیت یکی از شهدای کربلا یا تمام آنان تنظیم و برپا می‌شود که این فضا و روحیه برخاسته از پیوند اعتقادی و رابطه معنوی پیروان دین با اهل‌بیت(ع) به‌ویژه امام حسین(ع) است و آیین‌هایی چون عاشوراخوانی، تصویرخوانی و تعزیه‌خوانی با این نیت برگزار می‌شود.

عاشوراخوانی

این پژوهشگر فرهنگ عامه در خصوص عاشوراخوانی در میان عشایر بختیاری، تصریح کرد: باور عمیق این مردم به نهضت تاریخی امام حسین(ع) به ظهور عاشوراخوانی در ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه آنان انجامیده است؛ اشعاری که در این سوگواری رایج است بیشتر به غم و اندوه و اوج مظلومیت این خاندان اشاره دارد اما کمتر روایات مستند تاریخی و یا عمیق پژوهشی در این منظومه‌ها دیده می‌شود که این امر، بیانگر نبود حضور محافل مذهبی، کتاب‌های دینی و واعظان در میان این مردمان است که البته با ترویج مدارس دینی پس از انقلاب اسلامی این اوضاع رو به بهبود بوده است.

قنبری در تبیین نوحه قدیمی معروفی در میان عشایر بختیاری با مطلع «ای واویلا، صدواویلا؛ به سی حسین کربلا»، بیان کرد: این نوحه قدیمی نمونه‌ای از یادکرد حرکت کاروان خاندان امام حسین(ع) و اسرای کربلاست که رنج و مصیبت خاندان نبوی و علوی در دشت نینوا را به زبان بختیاری توصیف می‌کند. نوحه‌خوان با خواندن این نوحه از صاحب اصلی این عزاداری یعنی حضرت فاطمه زهرا(س) یاد می‌کند و بر سر بریده پسر بزرگوار ایشان گریه می‌کند. در ادامه، نوحه‌سرا از بستگان و اقارب حضرت سیدالشهدا(ع) یاد می‌کند و مردان و جوانان حاضر در محفل عزا که بر سر و شانه‌های خود خاک مالیده و پابرهنه هستند، بدون وقفه بر سینه می‌زنند.

وی ادامه داد: آنچه در اشعار این نوحه قابل تأمل است، استفاده از واژگانی چون «کوه و کمر» و «رودِ آب» است، حال آنکه دشت کربلا فاقد کوه و کوهستان بوده و درواقع، استفاده از این واژگان با هدف ملموس ساختن واقعه کربلا برای زاگرس‌نشینان است تا بتوانند با توجه به محیط زندگی خود در کوهستان، به درک بهتری از ماجرا دست یابند.

این نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه تصریح کرد: در مجموع، سبک فکری و ادبی این اشعار و سادگی و بی‌پیرایگی مضامین و کلام، برخاسته از عمق باور و اعتقاد مردمان ایل بختیاری است و سرایندگان این اشعار مردان و زنانی بوده‌اند که در هیچ مکتبی درس نخواندند و اشعار را به سفارش کسی نسروده‌اند.

قنبری تصویرخوانی یا پرده‌خوانی را یکی دیگر از قالب‌های رایج در میان عشایر بختیاری برای یادکرد واقعه کربلا و زنده نگه داشتن نام و یاد حضرت سیدالشهدا(ع) دانست و توضیح داد: در گذشته‌های نه چندان دور، افرادی با نام چاووش با لباسی شبیه روحانیون در سیاه‌چادرهای عشایر حضور می‌یافتند و با تصاویری که از چهره‌های فرضی از پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) همراه داشتند، به نقل روایات و بیان روضه می‌پرداختند؛ این تصاویر که با تور سبزرنگی پوشیده بودند با احترام برخاسته از محبت و اعتقاد پاک عشایر به معصومان(ع) در میان حاضران دست به دست می‌شد و مردم نیز این تصاویر را می‌بوسیدند و می‌گریستند.

عناصر تعزیه

این نویسنده و پژوهشگر استان در خصوص اجرای تعزیه در چهارمحال و بختیاری و با اشاره به اینکه این نمایش آیینی علاوه بر ماه‌های محرم و صفر در برخی مناسبت‌ها مانند شهادت حضرت زهرا(س) نیز اجرا می‌شود، بیان کرد: در کنار شاعران و ادیبان ملی، در استان نیز برخی شاعران همچون عمان سامانی، دهقان سامانی و سیدصفی وانانی ملقب به ذاکر، ضمن تعزیه‌خوانی در عصر خود، نسخه‌هایی از اشعار تعزیه را سروده و از خود به یادگار گذاشته‌اند.

قنبری ادامه داد: در بیشتر مجالس تعزیه در استان، صحنه تعزیه متشکل از سکویی 50 تا 70 سانتی‌متری در میدانی وسیع است که صحنه‌هایی از عاشورا، تاسوعا، توبه حر، داستان طفلان مسلم را به نمایش در می‌آورند و مسائلی چون ظلم یزیدی، تعداد بسیار سپاه دشمن، مظلومیت کاروان کربلا، دلاوری‌های حضرت عباس(ع)، صحنه‌های تلخ شهادت امام حسین(ع) و رنج و مظلومیت حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) در این نمایش‌ها روایت می‌شود.

رئیس بنیاد ایران‌شناسی استان با تأکید بر اینکه به مجالس تعزیه در چهارمحال و بختیاری با رویکرد تفریحی نگاه نمی‌شود، افزود: افرادی که به تعزیه می‌روند، با سکوت و گاهی با اشک، نقش‌آفرینان را همراهی می‌کنند. موسیقی یکی از عناصر اصلی و مهم تعزیه است که در این مقوله، طبل، ساز، نی و حتی ساز و دهل بختیاری خودنمایی می‌کنند. صمیمیت و سادگی مردم دیار بختیاری تا جایی است که در پوشش و لباس معمول خود، رنگ قرمز را رنگ یزیدی و سبز را رنگ پیغمبری می‌دانند.

قنبری با تصریح اینکه موسیقی تعزیه بیش از هر چیز بر آواز استوار است، گفت: این بخش از عزاداری دینی امانت‌دار خوبی برای ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه منطقه بوده است؛ بخش عمده‌ای از فرهنگ، هنر، آداب و رسوم مردم از طریق هنر نمایشی، موسیقی و اجرای تعزیه انتقال می‌یابد، درواقع، تعزیه محملی توانمند برای انتقال میراث فرهنگی مردمان منطقه است.