زخم بی‌مهری بر تَن قدیمی‌ترین مسجد اراک

احداث شهر اراک در سال 1231(ه.ق) در زمان فتحعلی‌شاه قاجار انجام شد و تا سال 1316 به سلطان‌آباد عراق عجم معروف بود. دستور ساخت مدرسه در همان سال‌ها به یوسف‌خان گرجی داده است و مدرسه‌ای حدود 213 سال قبل با اقتباس از سبک مدارس دوره صفویه و کاشی‌کاری‌های ظریف دوره قاجار ساخته شد. آیت‌الله حائری یزدی در سال 1324 ق به دعوت مردم از کربلا به اراک عزیمت کرده و حوزه علمیه را تأسیس کرد، اما با شروع انقلاب مشروطه به کربلا بازگشت و حوزه علمیه از رونق افتاد. در سال 1332 ق بار دیگر به دعوت مردم به اراک سفر کرد و حوزه علمیه جانی دوباره گرفت. آیت‌الله حائری 8 سال بعد یعنی در سال 1340 ق با دعوت بزرگان قم برای همیشه به این شهر هجرت کرد و حوزه علمیه این شهر را که رو به افول بود جانی دوباره بخشید. در تأسیس حوزه اراک آقانورالدین عراقی، سیدمحمدتقی خوانساری، حاج میرزا محمدعلیخان و حاج شیخ محمد سلطان‌العلما با آیت‌الله حائری همراه بودند.

پس از تأسیس حوزه علمیه اراک بسیاری از طالبان علوم مذهبی به این شهر سفر کردند که شمار طلاب این حوزه بیش از 300 نفر بود. حضرت امام(ره)، آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی، آیت‌الله شیخ محمدعلی اراکی، شیخ مهدی بروجردی، سیداحمد خوانساری، میرزا عبدالحسین بروجردی، حاج میرزا ابوالفضل زاهدی‌قمی، شیخ عباس تهرانی ازجمله شاگردان مکتب آیت‌الله حائری بودند. مدرسه سپهداری سابق و حوزه علمیه امام خمینی(ره) امروز که از سوی یوسف‌خان سپهدار داماد فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است به عنوان یکی از زیباترین معماری‌ها و بناهای تاریخی شهر و از قدیمی‌ترین مدارس علمیه استان محسوب می‌شود. بنا به نقلی که محدث قمی در «فوائدالرضویه» داشته است، مرحوم آیت‌الله حاج آقا محسن عراقی در توسعه این مدرسه مشارکت داشته است و املاک و مغازه‌هایی را نیز بدین منظور وقف کرده است.

چندی قبل برای پوشش جلسه‌ای به حوزه علمیه امام خمینی(ره) اراک مراجعه کردم که متوجه تخریب قسمت‌هایی از این بنا شدم. انتظار می‌رفت مسئولان خود به فکر مرمت باشند و اجازه تخریب بیشتر را ندهند، اما عملاً این امر محقق نشده است. هفته گذشته سیدعزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از این حوزه علمیه بازدیدی داشته و قول‌هایی برای حفظ معماری و مرمت آن داده است. ایکنای استان مرکزی، برای انعکاس این مهم با حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد میرمهدی، مدیر این حوزه علمیه، گفت‌و‌گویی انجام داده است که در ادامه می‌خوانید:

ایکنا ـ در مورد ساخت این حوزه علمیه توضیح بفرمایید؟

وجود فرهیختگان، مشاهیر علمی، مذهبی و قرآنی این شهر برکسی پوشیده نیست و جزو معدود استان‌هایی است که تعداد افراد شاخص آن از قدیم تاکنون بی‌شمار بوده است. وجود مفاخر بسیار در این منطقه به ذهن فردی همچون فتحعلی‌شاه قاجار می‌اندازد که به یوسف‌خان سپهدار دستور دهد در این منطقه شهری بسازد؛ چراکه فتحعلی شاه ارتباط خوبی با علما همچون میرزای قمی و ملااحمد نراقی داشت و به واسطه ارتباط خوبش با ملااحمد مدرسه سلطانیه کاشان را نیز با همین معماری تأسیس کرد. پس از تأسیس شهر در این منطقه بازاری نیز در دستور ساخت قرار گرفت و از آنجا که بازرها باید بازاری با آموزش احکام اسلامی همراه می‌بود مدرسه علمیه سپهداری نیز ساخته شد. فرمایش مولا علی(ع) که توصیف فرمودند: «اول احکام بیاموزید و سپس تجارت کنید» نشان از اهمیت آموزش مبانی دینی در کسب و کار دارد تا افراد وارد معاملات حرام نشوند. معروف است که آقانورالدین برای بازاری‌ها درس مکاسب می‌گفته است.

پس از تأسیس این مدرسه که توسط یوسف‌خان گرجی رقم خورده است، وی از علمای اطراف دعوت به قبول مسئولیت کرده است. کرهرود(یکی از مناطق خوش آب‌و‌هوا حوالی شهر اراک) آن زمان مرکز تجمع و زندگی علما بوده و بزرگان علمی بسیاری در این منطقه می‌زیستند. این علما در سایر حوزه‌های علمیه تربیت شده بودند؛ چراکه تا آن زمان مدرسه علمیه‌ای در این منطقه وجود نداشت. با تأسیس این حوزه علمیه و دعوت یوسف خان گرجی علما به مدرسه عزیمت کردند و آقا محسن اراکی یکی از افراد شاخص و برجسته آن است؛ تاجاییکه علمای نجف از جمله ملاآخوند مقام علمی این عالم برجسته را مور تحسین قرار داده است.

علمای حاضر مسئولیت را برعهده گرفته و امور توسط حاج آقا محسن اداره شد. آقا محسن فردی بسیار متمول بوده و به واسطه داشتن اموال بسیار موقوفه‌هایی برای اداره امور حوزه و طلاب در نظر گرفت؛ چراکه در آن زمان فقط همین مدرسه وجود داشت و مدرسه علمیه دیگری در شهر احداث نشده بود. البته ایشان علاوه بر موقوفه‌هایی برای حوزه اراک، برای طلاب اراکی مقیم نجف نیز موقوفاتی در نظر گرفتند.

در حکومت پهلوی موقوفه‌ها با سرانجام اسف‌باری مواجه شدند و مشخص نبود این عائدات در اختیار چه کسانی قرار می‌گیرد؛ از این رو این موقوفه‌ها در زمان طاغوت از دست خارج شده بودند. شنیده‌ام تعداد بسیاری از مغازه‌های بازار جزو موقوفه‌های این مدرسه هستند.

ایکنا ـ آیا این ادعا فقط در حد شنیده‌هاست یا موقوفه‌ها دارای سند هستند؟

بله اسناد آن در اوقاف موجود است و در جابه‌جایی‌ها و حتی در خرید و فروش قطعاً حق اوقاف پرداخت می‌شود، اما متأسفانه اوقاف برنامه‌ای برای تقویت این مدرسه با وجود داشتن موقوفات ندارد. البته کمک‌های جزئی با ارسال فاکتور تقبل می‌کنند، اما بدین‌گونه نیست که حمایت‌های چشم‌گیری برای اداره مدرسه داشته باشند.

موقوفه‌های اراک بسیار سنگین است، اما اوقاف در این خصوص هیچ مدرکی به ما ارائه نکرده است، اما شنیده‌ایم زمین‌های پالایشگاه و پتروشیمی همگی جزو موقوفات این مدرسه است. بنده این موضوع را از یکی از مدیران پتروشیمی سؤال کردم که در پاسخ گفت: بله ما هرسال مبلغی را پرداخت می‌کنیم. پرداخت می‌شود، اما هیچ مبلغی دست ما را نمی‌گیرد. امید است با پیگیری‌های صورت گرفته به نتیجه مطلوب دست یابیم. مسجدی که در این مدرسه واقع شده است اولین مسجد این شهر است و باید مورد توجه همه مردم و مسئولان باشد، اما متأسفانه تاکنون مورد اهمیت واقع نشده است.

از سوی دیگر ساختمان مدرسه به دلیل داشتن معماری خاص و منحصربفرد در اختیار میراث فرهنگی است و ما قادر به انجام مرمت یا تعمیر قسمتی از بنا نیستیم. ورودی اصلی مدرسه به دلیل مخروبه شدن با حمایت آیت‌الله دری نجف‌آبادی، نماینده ولی‌فقیه در استان تخریب شده و ساختمانی جدید احداث شد، اما این قسمت که جزو میراث فرهنگی است به همان سبک باقی مانده است و متأسفانه کاشی‌ها که جزو آثار و معماری اصیل ایرانی هستند در حال تخریب است. امسال قریب به 50 میلیون تومان که بخشی از آن توسط امام جمعه تقبل شد صرف پشت‌بام برخی حجره‌ها شده است؛ چراکه سال گذشته به دلیل بارش باران سقف‌ها ریزش داشت که به جهت حفظ جان طلاب مجبور شدیم حجره‌ها را تخلیه کنیم.

ایکنا ـ چه پیگیری‌هایی برای حفظ این بنا و معماری کرده‌اید؟

طی این سال‌ها نامه‌های بسیار برای میراث فرهنگی ارسال شده است که تاریخ تمامی نامه‌ها موجود است. توجه به این مدرسه، توجه به میراث ملی و تاریخ شهر اراک است. این مدرسه با سایر مدارس متفاوت است و به دلیل همین تفاوت باید بیشتر مورد اهمیت واقع شود. این مدرسه دارای معماری خاصی است که برای مرمت باید هنرمندانی از یزد، قم و اصفهان دعوت به کار شوند. شاید بیش از 10 نامه برای مسئولان ارسال شده و از آنان تقاضا کردیم که به داد مدرسه برسند، اما اهتمام جدی برای رسیدگی وجود نداشت. تا اینکه در جلسه‌ای به مخلص‌الائمه، استاندار وضعیت را شرح دادم که گفت: وزیر میراث فرهنگی به زودی به استان سفر می‌کند و بازدید از این مدرسه علمیه را در برنامه‌ها خواهیم گذاشت. با وجود اینکه در آن تاریخ بنده جلسه مهمی در تهران داشتم حاضر نبودم، آقای وزیر برای بازدید حاضر شده و قول‌هایی نیز داده‌اند که امید است به زودی محقق شود.

تخریب این مدرسه می‌تواند بازتاب‌های بسیار بغرنجی به همراه داشته باشد و باید از ایجاد چنین شرایطی جلوگیری کرد. این مدرسه علاوه بر ارزش مادی، دارای ارزش معنوی است و نباید مورد بی‌مهری قرار گیرد. برای ما سال‌ها قبل مسجل شده بود که مسئولان قصد دارند به این مدرسه کاری نداشته باشند تا به مرور زمان تخریب شده و از بین رود. بی‌مهری‌هایی که تاکنون متوجه این حوزه علمیه بوده است امیدواریم با قول وزیر میراث فرهنگی، پیگیری‌های استاندار و مدیرکل میراث فرهنگی استان و کمک‌های اوقاف از بین برود و این میراث معنوی برای قرون آینده و استفاده آنان حفظ شود. گویا وزیر میراث با حجت‌الاسلام سیدمهدی خاموشی، رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه نیز گفت‌و‌گویی داشته است.

ایکنا ـ آیا برای رسیدگی به امور حوزه علمیه و وضعیت موقوفه‌های این مدرسه با اوقاف گفت‌و‌گو داشته‌اید؟

بله بارها با مسئولان اداره کل اوقاف صحبت‌هایی شده است، اما این آقایان اختیاری ندارند. چندی پیش نیز با حجت‌الاسلام واحدی، مدیرکل این مجموعه صحبت شد. انتظار نداریم تمام هزینه‌های حوزه از موقوفات تأمین شود، اما بخشی از آن را می‌توانند متقبل شوند. بیشتر کمک اوقاف در حوزه عمرانی است و برای کمک نیز باید فاکتور ارائه دهیم. وقف‌نامه برای موضوعات متعدد وجود دارد که باید اوقاف پاسخگو باشند.

ایکنا ـ آیا خیرین برای کمک به امورات حوزه علمیه وارد شده‌اند؟

خیّر به معنای فرد یا گروهی که فقط به حوزه علمیه کمک کنند در اراک وجود ندارد. ما جز وجوهاتی که برخی از مردم جهت خمس واجب پرداخت می‌کنند، تقریباً درآمد دیگری نداریم. متأسفانه خیرین مدرسه‌ساز به ساخت یا مرمت مدارس علمیه اقبال نشان نمی‌دهند. حوزه هیچ بودجه دولتی ندارد و فقط در سال مبلغ ناچیزی به عنوان بودجه عمرانی به ما تعلق می‌گیرد. خیرین تمام همت و توان خود را در حوزه‌های مدرسه‌سازی، سلامت، بهزیستی و کمیته امداد به کار گرفته‌اند و هیچ مجالی برای جذب خیّر در امور فرهنگی دینی وجود ندارد. حداقل در اراک بنده کسی را نمی‌شناسم. در واقع خیری وجود ندارد تا وجه یا ملکی را برای رونق فرهنگی دینی مردم اختصاص دهد.

ایکنا ـ بی‌توجهی به حوزه‌های علمیه چه پیامدهایی در آینده دارد؟

ترس از بی‌توجهی به حوزه‌های علمیه این است که مردم در آینده برای انجام امورات دینی خود با مشکل مواجه شوند و در مساجد امام جماعتی برای اقامه نماز جماعت وجود نداشته باشد. به زودی دیگر امام جماعتی نخواهیم داشت که به مساجد اعزام کنیم؛ چراکه با فشار اقتصادی که روی طلاب است، اکثراً وارد مشاغل دیگری شدند. طلاب از صبح تا ظهر در مدرسه هستند و از بعد از ظهر تا نیمه شب در شرکت‌ها کار می‌کنند. شهریه طلاب متأهل دومیلیون و شهریه طلبه مجرد یک میلیون تومان است. طلابه‌ای که دارای همسر و فرزند هستند با سختی امورات می‌گذرانند و در شرایط فعلی مجبورند جای دیگری مشغول به کار باشند و همین عامل باعث می‌شود تا از تحقیق، پژوهش و مطالعه بازبمانند.

به مردم و مسئولان هشدار می‌دهم که اگر بدین شکل پیش رویم در آینده روحانی پاسخگو بسیار کم خواهیم داشت و مساجد برای اقامه نماز جماعت باید از مردم عادی استفاده کنند. با توجه به شرایط اقتصادی، سخت است ادعا کنیم طلبه‌ای که جذب حوزه علمیه می‌شود در سال‌های آینده فردی پژوهشگر، محقق و فاضل خواهد شد که دردی از دردهای مردم بکاهد. وقتی طلبه دغدغه مالی و تأمین معاش داشته باشد نمی‌تواند به خوبی تحصیل کند و می‌طلبد مؤمنان و دغدغه‌مندان در این حوزه وارد شوند. متأسفانه آنان حوزه‌ها و مدارس علمیه را فراموش کردند.همه ما در مقابل حوزه مسئولیم باید در پیشگاه خداوند پاسخگوی کم‌کاری خود باشیم.

همه ما از رسانه‌ها گرفته تا مسئولان امر برای حفاظت از میراث معنوی کشورمان مسئول هستیم و هریک از ما باید پاسخگوی تکالیف خود باشیم. پیشینیان ساختند و برای ما به یادگار گذاشتند، ما مکلفیم حفاظت کنیم و به دست آیندگان بسپاریم. تماشای سقف‌های نم‌کشیده، سیستم برق‌کشی نامناسب، کاشی‌های ریخته شده دل هر عاشق فرهنگ ایرانی ـ اسلامی را به درد می‌آورد. امید است با همکاری اداره کل اوقاف و امور خیریه استان، میراث فرهنگی و سایر دستگاه‌ها که دغدغه فرهنگ دارند و این امر را به اثبات رساندند به امورات این مدرسه علمیه نیز رسیدگی شده و حتی با تدابیر اتخاذ شده عموم علاقه‌مندان به فرهنگ ایرانی نیز از این فضا بهره‌مند شوند.

• گزارش تصویری از قدیمی‌ترین مسجد اراک