نحوه اثرگذاری معنویت‌های نوظهور بر هویت روایی مخاطبان

به گزارش ایکنا، نشست «هم‌سنجی روش مواجهه اندیشه‌ای تبلیغ در معنویت‌های نوظهور با اسلام، با تکیه بر مفهوم هویت» صبح امروز 20 دی‌ماه با ارائه حجت‌الاسلام و المسلمین علی محمدی هوشیار، پژوهشگر علوم اسلامی در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد که گزیده سخنان او را در ادامه می‌خوانید؛

ابتدا چکیده مقاله‌ای که در این زمینه در دست تألیف است را قرائت می‌کنم و سپس آن را توضیح می‌دهم. روش مواجهه اندیشه‌ای تبلیغی بر خلاف روش شکلی و ابزاری، درباره شیوه تغییر نظامات فکری مخاطب در مقام نوعی استراتژی بحث کرده است. یکی از مفاهیم کلیدی در این بحث مفهوم هویت است که تثبیت یا تغییر نظام اولیت‌ها و حساسیت‌های مخاطب است که به تغییر کیش و آیین می‌انجامد. این نوشتار با هدف هم‌سنجی معنویت‌های نوظهور با اسلام از نظر روش مواجهه‌ای اندیشه‌ای تبلیغ پیش روی سوژه‌پژوهان قرار گرفته است. مبلغان معنویت‌های نوظهور با استفاده از بافتار مخاطبان خود مفهوم هویت را به عنوان پیشران اصلی مورد توجه قرار داده و با توجه به جامعه هدف یکی از ابعاد هویتی انسان را در اولویت اول قرار می‌دهند. روش مواجهه اندیشه‌ای تبلیغی در اسلام، مبتنی بر متوازن‌سازی ابعاد هویتی انسان اعم از هویت فردی، ملی، دینی، اجتماعی، خانوادگی و حتی هویت جنسی انسان است و هیچ‌گاه برای نیل به اهداف خود در پی حذف هویت بشری نبوده است؛ این چکیده مقاله‌ای است که آماده شده است.

یکی از مسائل مهم بحث هویت است که چون تمام این موضوع بر مسئله هویت سوار شده ابتدا آن را توضیح می‌دهم تا ادامه بحث را مبتنی بر توضیحات هویتی ادامه دهیم. برای هویت تعاریف مختلفی آمده است. هویت درباره چه بودی صحبت نمی‌کند بلکه هویت درباره کیستی و کجا هستی صحبت می‌کند. وقتی انسان بتواند از خودش تعریفی ارائه دهد که کیستی و کجا هستی را در آن ارائه دهد آن شخص دارای هویت است. تعریف هویت گاهی بر اساس گزاره‌های مثبت شکل گرفته است، گاه بر اساس گزاره‌های منفی. افرادی که از خودشان تعریفی دارند کم‌خطرتر از کسانی هستند که تعریفی از خودشان ندارند.

تفاوت همگرایی و واگرایی هویتی

وقتی این مفهوم برای ما حاصل شد سراغ موضوع می‌رویم. چیزی که می‌خواهیم درباره هویت مطرح کنیم این نیست که آیا می‌خواهیم همگرایی هویتی را رد کنیم یا واگرایی هویتی را رد کنیم و موضوع بحث، مبتنی بر این دو مسئله نیست. معنویت‌های نوظهور دنبال همگرایی هویتی هستند. وقتی اقلام فرهنگی آنها داخل کشور منتشر می‌شود با هدف همگرایی هویتی است. وقتی نمادهای آنها در منزل من مسلمان قرار می‌گیرد هدفش این است من را به همگرایی هویتی سوق دهد که جای خودش خطرناک است ولی بحث ما درباره این نیست. بحث ما درباره واگرایی هویتی هم نیست بلکه می‌خواهیم درباره روایت‌های هویتی صحبت کنیم.

هویت روایی چیست؟ روایتی که من از تعریف خودم می‌سازم هویت روایی مرا شکل می‌دهد. معنویت‌های نوظهور نمی‌خواهند مرا به یک همگرایی هویتی برسانند، معنویت‌های نوظهور نمی‌خواهند مرا به واگرایی هویتی سوق بدهند بلکه در این نقطه می‌خواهند مرا در فرآیند شکل‌گیری هویت روایی دچار نوسانات کنند.

موضوع بحث ما مواجهه اندیشه‌ای با این جریان است. مواجهه اندیشه‌ای تبلیغ با غیر مواجهه اندیشه‌ای چه فرقی دارد و ارتباطش با هویت چیست؟ در غیر مواجهه اندیشه‌ای یعنی مواجهه ابزاری دشمن من را به عنوان مصرف‌کننده و تابع نیاز دارد ولی در مواجهه اندیشه‌ای و ادراکی و شناختی دشمن می‌خواهد مرا به کنشگر تبدیل کند. گاهی من می‌خواهم شما را تابع اندیشه خودم کنم، گاهی می‌خواهم شما را یک گام بالاتر ببرم و به مبلغ تبدیل کنم.

روایت‌های هویتی من ابعاد مختلفی دارد از جمله بعد فردی دارد، بعد دینی دارد، بعد تمدنی دارد، بعد اجتماعی دارد، بعد سیاسی دارد، بعد جنسیتی دارد. دشمن می‌خواهد روی این دستگاه‌ها کار کند، یعنی روی روایت هویتی من کار کند لذا این میزان‌ها را بالا و پایین می‌کند و به نتیجه می‌رسد.

مثلا وقتی می‌خواهند مرا به کسی تبدیل کنند که با اسلام مخالفت کند می‌گویند چرا شما تابع عرب‌ها شدی؟ تو مگر خودت پیامبر ایرانی نداری؟ باید تابع او بشوی. در اینجا دشمن هویت ملی‌گرایانه من را تحریک می‌کند و برجسته می‌سازد. مثلا دشمن می‌خواهد جوانان ما را در مبارز با انقلاب تحریک کند همه هویت‌ها را به فراموشی می‌سپارد و هویت سیاسی را متورم می‌سازد و از دل آن سازمان مجاهدین خلق به وجود می‌آید یا یکبار هویت دینی را متورم می‌کند و از دل آن انجمن حجتیه به وجود می‌آید.

تغییر نظام اولیت‌های هویتی

در این فرآیند تغییر هویت روایی دو کار انجام می‌دهند یکی تغییر نظام اولیت‌های هویتی است و دیگری تغییر نظام حساسیت‌های هویتی؛ یعنی بررسی می‌کنند من به مسئله حلال و حرام خیلی مقید هستم لذا می‌آیند تغییر نظام حساسیت‌ها را شکل می‌دهند. این دو مقوله بسیار مهم است.

در بحث معنویت‌های نوظهور می‌بینیم گاهی می‌خواهند ما را به سمت لذت‌پرستی ببرند که نیازمند متورم‌سازی هویت جنسی انسان است. گاهی ما را به سمت عشق می‌برند، لذا هویت اجتماعی انسان را متورم می‌کنند. گاهی آزادی و رهاشدگی را به مخاطب القا می‌کنند. گاهی فردگرایی و عزلت را القا می‌کنند. گاهی سنت‌گریزی یا سنت‌گرایی را القا می‌کنند. همه اینها اتفاق نمی‌افتد مگر اینکه روی هویت روایی انسان متورم‌سازی کنند یعنی آن را کوچک‌سازی یا بزرگسازی کنند.

اگر در یک جمله بخواهم تفاوت بین تغییر درنظامات فکری در معنویت‌های نوظهور را بگویم باید عرض کنم معنویت‌های نوظهور هویت نفسانی را رقم می‌زنند ولی اسلام هویت عقلانی را دنبال می‌کند. اسلام دنبال متوازن‌سازی ابعاد هویتی است و دنبال کاریکاتورسازی هویت انسان نیست و همه ابعاد هویتی انسان را به نحو متوازن شکل می‌دهد.