امکان تفسیر دیجیتال قرآن با توسعه هوش مصنوعی

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «هوش مصنوعی در علوم انسانی-اسلامی؛ فرصت‌ها و تهدیدها» امروز چهارشنبه 10 خرداد از سوی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برگزار شد و در این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، سخنرانی کرد که گزیده سخنان وی را می‌خوانید.

وقتی با ترکیب علوم انسانی دیجیتال مواجه می‌شویم، شاید استفاده از ابزار دیجیتال در پژوهش‌های علوم انسانی مدنظر باشد، اما امروزه در دنیا ترکیب علوم انسانی دیجیتال رشته جدیدی است که فعالیت‌های مختلفی در این رابطه شکل گرفته است. تصور اولیه این بود؛ علوم انسانی که عمدتاً مبتنی بر گردآوری سنت گذشتگان از جمله سنت دینی است و طبیعتاً این علوم انسانی در مواجهه با فناوری اطلاعات از جمله هوش مصنوعی نباید تحول چشمگیری داشته باشد، بلکه از آن به عنوان ابزاری برای تسهیل مسیر گذشته استفاده می‌شود.

فرصت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی

اتفاقی که افتاد فراتر از این موضوع بود و تأثیر علوم دیجیتال بر علوم انسانی بسیار عمیق‌تر بود. وقتی مواد علوم انسانی، که قبلاً مشاهدات یا سنت گذشتگان بود، به محتواهای دیجیتال حجیم تبدیل شد، این حجم از داده‌ها که در اختیار محققان قرار می‌‌گیرد پردازش و تحلیل و استنتاج آنها با روش سنتی امکان‌پذیر نیست. لذا این علوم انسانی در گردآوری و تحلیل و ارائه نتایج خود نیازمند فضا و ابزار جدیدی است که از آن با عنوان علوم انسانی دیجیتال یاد می‌کنند. در این شبکه متون چند لایه در اختیار ماست و ما یک متن را می‌بینیم و همزمان ترجمه و شرح و برچسب‌های آن را می‌‌بینیم. در واقع متن‌هایی که در اختیار ما قرار دارد دارای عمق است و دیگر با محدودیت‌های متن کاغذی مواجه نیستیم.

موضوع پردازش زبان طبیعی از سوی ماشین به علوم انسانی دیجیتال ابعاد جدیدی داده است. ماشین متن را می‌‌فهمد و از بین متون، محتوای جدیدی را استخراج، صورت‌بندی و حتی تبدیل به صوت می‌کند و به شما برمی‌گرداند. این پردازش، فرصت و دنیای جدیدی پیش روی علوم انسانی است، البته چالش‌ها و فرصت‌های خود را هم دارد. 

توسعه دانشوری همه‌ جاگاه

مصورسازی یکی از مواردی است که در علوم انسانی جایگاه ویژه‌ای دارد. در این شرایط اطلاعات را در قالب تصویر ارائه داده و طرف مقابل ما دیدگاه جامعی در مورد آن پیدا می‌کند. این اقدام به راحتی از سوی هوش مصنوعی انجام می‌شود. تبدیل مطالب به آمار و توزیع‌یافتگی تولید دانش از دیگر فرصت‌های این ابزار است. در گذشته برای تولید یک دانشنامه باید ده‌ها عضو هیئت علمی به میزان زیادی هزینه و وقت صرف می‌کردند، اما امروزه دانشنامه ویکی‌پدیا با مشارکت میلیون‌ها انسان تکمیل می‌شود. ممکن است بعداً به همین شکل، تفسیر قرآن هم انجام شود. توزیع‌یافتگی وجه جدیدی از علوم انسانی است که در گذشته امکان آن را نداشتیم.

به تعبیر یکی از مقالات، «دانشوری همه ‌جاگاه» از دیگر خصوصیات این ابزار و شرایط جدید است. در اینجا محدودیت زمانی، مکانی و ابزاری، دانش‌پژوه ما را محدود نمی‌کند و در هر زمان و مکانی می‌توانیم اطلاعات را گردآوری و پردازش و از آنا استفاده کنیم. پس این علوم انسانی غیر از علوم انسانی است که تاکنون با آنها مواجه بوده‌ایم. لذا باید در جریان باشیم که در علوم انسانی با چنین فضایی مواجه هستیم.

هوش مصنوعی پدیده جدیدی نیست

همچنین محمدرضا قاسمی، دبیر ستاد راهبردی فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه، در این نشست سخنرانی کرد که در ادامه می‌خوانید.

از مقطعی که علوم کامپیوتر به وجود آمد، تجربه هوش مصنوعی وجود داشته است. لذا هوش مصنوعی پدیده جدیدی نیست، اما علت جذابیت آن در شرایط کنونی، پیشرفت فناوری است. هوش مصنوعی به سه ابزار نیاز دارد که اولین ابزار آن داده‌ها از جمله داده‌های متنی، صوتی و تصویری است و هرچه این داده‌ها بیشتر شود، طبیعتاً زمینه توسعه هوش مصنوعی به میزان بیشتری فراهم می‌شود. ابزار و زیرساخت دوم پردازشگرها هستند. زمانی در پردازش اطلاعات زیرساخت‌های پردازشی ضعیفی داشتیم، اما هرچه زیرساخت‌های حجیم‌تری به وجود بیاید، هوش مصنوعی هم پیشرفت می‌کند. حوزه سوم برنامه‌نویسی توسط نیروی انسانی است و با توسعه ابزارهای موجود، هوش مصنوعی هم توسعه پیدا می‌کند. بنابراین پدیده هوش مصنوعی همواره رو به پیشرفت خواهد بود و قابل پیش‌بینی نیست که سال آینده چه وضعیتی خواهد داشت.

حال دغدغه علوم انسانی در این حوزه چیست؟ وقتی ماشین توانست برخی کارها را شبیه انسان و با کمترین اشتباه انجام دهد، طبیعتاً این کار را هوش مصنوعی انجام داده است، اما وقتی بخواهیم نسبتمان با این پدیده را ارزیابی کنیم، باید نگاهی از بالا به این پدیده داشته باشیم، چون نگاه ابزارگرایانه کافی نیست. البته این نگاه ثمراتی دارد، چون نیازمند استفاده از این ابزار هستیم، اما باید نگاه بالادستی هم وجود داشته باشد. وقتی که سند اخلاق هوش مصنوعی یونسکو تنظیم شد، ایران به دلیل نقدهایی که به آن داشت آن را امضا نکرد، چراکه مشخص شد این فناوری می‌تواند مشکلاتی را برای ما پدید بیاورد. البته ناچاریم از این ابزار استفاده کنیم، ولی مسئله این است که این قوت الان در اختیار ماست یا دشمن؟

لزوم تبیین رابطه قرآن و هوش مصنوعی

اگر هوش مصنوعی در اختیار دشمن است، باید خودمان را در این حوزه تقویت کنیم، چون دشمن در زمینه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری بسیار بالایی کرده است. در امارات وزارت هوش مصنوعی تأسیس شده است. بسیاری از کشورها در این زمینه از ایده‌ها حمایت می‌کنند، اما ما هنوز از قانونگذاری گرفته تا توسعه سرمایه انسانی مشکل داریم. سند یونسکو با مبانی اخلاقی ما در تضاد بود. بنابراین اگر قرار است در زمینه هوش مصنوعی نگاه بالادستی داشته باشیم و علوم انسانی‌ها بالا باشند و مهندسان آن را طراحی کنند، باید نظرات کلان در زمینه هوش مصنوعی داشته باشیم، کمااینکه در غرب مطالعات زیادی مخصوصاً در زمینه فلسفه هوش مصنوعی انجام شده است، اما ما به رابطه قرآن و فلسفه متعالیه با هوش مصنوعی نپرداخته‌ایم.

به برکت نگاه راهبردی مقام معظم رهبری در تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، ظرفیت‌های خوبی برای فعالیت در این زمینه فراهم شده و در حوزه هوش مصنوعی هم کارهای مؤثری صورت گرفته است، اما هنوز در آغاز کار و نیازمند میان‌بُر هستیم. باید مشخص کنیم که قرار است چه نوع مواجهی با آن داشته باشیم. از منظر دینی هم می‌توانیم بررسی کنیم که هوش مصنوعی چه مضراتی دارد و می‌تواند چه ابزارهای خوبی را در اختیارمان قرار دهد. ما تجربه مواجهه با علوم شناختی را داریم که ساحتی از علم است و نخبگان ما طبق تذکر مقام معظم رهبری باید به موقع به این عرصه ورود می‌کردند. بنده با قاطعیت می‌گویم که متناسب با تراث‌مان اقدام نکردیم. لذا نگرانی این است که مواجهه ما با هوش مصنوعی همانند نحوه مواجهه با علوم شناختی باشد. مقام معظم رهبری به صراحت فرمودند که باید جزء ده کشور برتر دنیا در زمینه هوش مصنوعی باشیم، چون این فناوری در اداره آینده دنیا مؤثر است. لذا پژوهشگران علوم دینی باید به خوبی نحوه مواجهه خود با این پدیده را مشخص کنند.