اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها در روایتگری جنگ

به گزارش ایکنا از کردستان، قباد میمنت‌آبادی، استاد دانشگاه‌های استان کردستان در نشست تخصصی «روایتگری دفاع مقدس دیروز و جنگ 12 روزه امروز در بستر رسانه» که امروز، پنجم مهرماه در دفتر ایکنا برگزار شد، با اشاره به تلفات دانش‌آموزان و معلمان در جنگ ۱۲ روزه اخیر، اظهار کرد: این وقایع، حقایق بسیاری را در مورد مدعیان حقوق بشر برای جهانیان روشن‌تر ساخته است.

وی با مقایسه جنگ هشت ساله تحمیلی و جنگ ۱۲ روزه اخیر، هر دو را جنگ‌های نیابتی دانست که در دوران دفاع مقدس از سوی صدام و در جنگ اخیر از سوی اسرائیل، به نیابت از استکبار جهانی و آمریکا علیه ایران اعمال شد.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه صلح و آرامش، نماد و بنای اولیه فرهنگ و آیین ایرانی ـ اسلامی است، بیان کرد: در هر دو جنگ، ایران نشان داد که در صورت تعدی و تجاوز به خاک کشور، پاسخی کوبنده و ضربه‌ای سهمگین خواهد داد که منجر به عقب‌نشینی طرف مقابل و انعقاد قطعنامه صلح و اعلام آتش‌بس از سوی آنان شد.

وی افزود: در هر دو جنگ، اقتدار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران نمایان‌تر شد. در پشت پرده این اقتدار برجستگی‌های نظام قرار دارد؛ لذا رسانه‌ها باید با روشنگری و شفافیت، این حقایق را در سطح جهانی اعلام کنند و این امر جز در بستر رسانه میسر نخواهد بود.

میمنت‌آبادی در ادامه، بر لزوم ورود رسانه به حوزه‌های دفاع نظامی، اقتصادی و علمی تأکید کرد و خواستار ایفای درست نقش و رسالت رسانه در این زمینه‌ها با پشتیبانی محور اصلی شد.

تکثر رسانه‌ها و چالش سواد رسانه‌ای

وی ادامه داد: در عصر حاضر، با گسترش ابزارهای رسانه‌ای، هر فردی با در دست داشتن یک گوشی هوشمند، به یک رسانه تبدیل شده است. این تکثر بی‌سابقه، فقدان چارچوب‌ها و قواعد مشخص برای تولید محتوا و کار رسانه‌ای را به همراه داشته است. در چنین فضایی، ارتقای سواد رسانه‌ای امری حیاتی است.

این استاد دانشگاه افزود: تاکتیک‌های دشمن در عرصه رسانه بسیار گسترده شامل مغالطه، مبالغه، شایعه‌پراکنی، بزرگنمایی و کوچک‌نمایی بوده است لذا برای حرکت در چارچوب مسئولیت اجتماعی و رعایت اخلاق حرفه‌ای نیاز به دو تاکتیک اصلی است.

وی ارتقای سواد رسانه‌ای را یکی از این تاکتیک‌ها مطرح کرد و افزود: ضروری است که در نظام آموزشی کشور، از مقاطع تحصیلی پایه تا دانشگاه، بر آموزش سواد رسانه‌ای تأکید ویژه‌ای صورت گیرد. تسلط بر ابزارهای رسانه‌ای و شناخت تاکتیک‌های دشمن، به افراد کمک می‌کند تا در تخصص‌های خود نیز متبحر و برجسته شوند و بتوانند در برابر روایت‌های فریبنده دشمن مقاومت کنند.

میمنت‌آبادی اظهار کرد: باید تمام اقشار مختلف جامعه از پیر و جوان، زن و مرد و کودک و نوجوان در سطح روستاها و شهرها را در عرصه اخذ مطالب، سواد رسانه‌ای، تولید محتوا و حضور در عرصه روایتگری توانمند کنیم و اگر این نقصان ترمیم نشود ممکن است جا بمانیم که خوشبختانه امروز سواد رسانه‌ای مردم بالا رفته است.  

وی بیان کرد: بنده وجود اخلاق رسانه‌ای و چارچوب اخلاق حرفه‌ای در این عرصه را می‌پسندم اما پاسخگویی به تاکتیک‌های دشمن را لازم و ضروری می‌دانم و تأکید می‌کنم که در مقابل دروغ‌پردازی دشمن باید پاسخگویی صریح داشته باشیم.

این استاد دانشگاه تاکتیک دوم را استفاده از ابزار طنز و هنر برای بیان روایت‌ها ذکر کرد و افزود: امروز ذائقه مردم و جامعه به‌ویژه جوانان این را می‌طلبد لذا در قالب، طنز، تئاتر، داستان و قصه می‌توان بسیاری از مسائل را بیان کرد و تنوع در عرصه تولید محتوا بسیار مؤثر و اثرگذار خواهد بود.

وی با تأکید بر تدوین چارچوب‌های اخلاقی و حرفه‌ای گفت: با توجه به عدم محدودیت دشمن در استفاده از تاکتیک‌های جنگ رسانه‌ای، نیازمند تدوین چارچوب‌های مشخص برای رعایت اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت اجتماعی در رسانه‌های داخلی هستیم. این چارچوب‌ها باید به گونه‌ای باشند که ضمن حفظ اصول اخلاقی، امکان رقابت مؤثر در عرصه جنگ روایت‌ها را فراهم آورند.

نبرد امروز، نبرد رسانه‌ها

سرهنگ علی کلوندی، مدیرکل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان کردستان، نیز در این نشست، حضور و نقش رسانه را به‌ویژه در جنگ ۱۲ روزه و حوادث سوریه، برجسته‌تر از گذشته ارزیابی کرد و به اهمیت قابل توجه رسانه در عرصه جنگ اشاره داشت.

وی با تأکید بر اینکه نبرد امروز، نبرد رسانه‌هاست، افزود: در حوادث اخیر، به ویژه در سوریه، دشمنان ابتدا در عرصه رسانه به پیروزی دست یافتند و سپس با تکمیل کار در میدان جنگ، اهداف خود را محقق ساختند.

مدیرکل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس بیان کرد: در حوادث و وقایع داخلی کشور، این امر از طریق مطبوعات آغاز شد و سپس در بستر فضای مجازی گسترش یافت. این پدیده نشان داد که رسانه‌ها تا چه اندازه می‌توانند روایت‌ها را از زاویه دید خود بیان کرده و مخاطب را به سمت و سویی که مدنظر دارند، سوق دهند.

وی افزود: نقش اصلی رسانه در عصر حاضر، بازخوانی روایت‌هاست. از این‌رو، با درک صحیح و دقیق وقایع، باید تفسیری واقعی به جامعه ارائه دهد و نحوه این بازخوانی می‌تواند به خلق روایتی جدید منجر شود. در حقیقت، رسالت رسانه‌ها روایت‌سازی نیست، بلکه بازخوانی و تحلیل روایت‌های موجود است.

کلوندی اظهار کرد: ما امروز با یک دیکتاتوری رسانه‌ای گسترده مواجه هستیم که در جنگ ۱۲روزه و دوران دفاع مقدس، روایت‌ها را از منظر خود ارائه می‌کردند. از این‌رو، برگزاری چنین نشست‌هایی در خبرگزاری ایکنا اقدامی مؤثر و کارگشا خواهد بود، زیرا می‌تواند به آگاهی‌بخشی مردم و تقویت انسجام ملی منجر شود.

تفاوت‌ها و شباهت‌های رسانه‌ در دوران دفاع مقدس و جنگ ۱۲ روزه

وی اظهار کرد: در دوران دفاع مقدس، جمهوری اسلامی ایران با محدودیت‌های شدید رسانه‌ای مواجه بود. در آن زمان، تنها یک رادیو و دو شبکه تلویزیونی در دسترس بودند و بخش عمده‌ای از اطلاعات از طریق بروشورها و سخنرانی‌های مکرر حضرت امام خمینی(ره) به مردم منتقل می‌شد. سخنرانی‌ها و دیدارهای ایشان، به‌ویژه در میان جوانان و رزمندگان، عاملی کلیدی در جبران کمبود رسانه‌ای و تقویت روحیه مقاومت بود. با وجود عدم دسترسی فراگیر به رسانه‌ها، به‌ویژه در مناطق روستایی، مرجعیت خبری ایشان، منبع اصلی اطلاع‌رسانی محسوب می‌شد.

مدیرکل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان تأکید کرد: در آن دوران، دسترسی مردم به رسانه‌ها محدود بود و بسیاری از شهرها و روستاها حتی از امکانات تلویزیون نیز برخوردار نبودند. با این حال، رسانه‌های موجود نقش مهمی در ثبت وقایع تاریخی، امیدآفرینی و تقویت روحیه ملی ایفا کردند. خبرنگاران و تصویربرداران با حضور در مناطق جنگی، تلاش می‌کردند تا تصویری واقعی از شرایط را به مردم منتقل کنند.

وی اظهار کرد: با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی، گستره و برد رسانه‌ها به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. دسترسی آسان و فراگیر اقشار مختلف جامعه، از دانش‌آموزان تا سایر گروه‌ها، به ابزارهای رسانه‌ای نوین، فرصت‌های جدیدی را فراهم آورده است. با این حال، این گسترش همراه با چالش‌های تازه‌ای از جمله «جنگ روایت‌ها» و تنوع فریب در رسانه‌ها بوده است. دشمنان با هدف تضعیف مرجعیت رسانه‌های داخلی، به‌ویژه صدا و سیما، تلاش می‌کنند تا با انتشار اخبار جعلی و فتوشاپ‌شده، افکار عمومی را منحرف کنند. مواجهه با شبکه‌های ماهواره‌ای و پیام‌رسان‌های متعدد، هر یک با روایت خود، لزوم هوشمندی و دقت در دریافت اطلاعات را دوچندان می‌کند.

نقش رسانه‌ها در جنگ 12 روزه

وی ادامه داد: در جنگ ۱۲روزه، رسانه‌ها با فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی مواجه شدند. از یک سو، گسترش و تنوع رسانه‌ها، امکان دسترسی گسترده‌تر مردم به اطلاعات را فراهم کرد. از سوی دیگر، این تنوع رسانه‌ای منجر به افزایش جنگ روایت‌ها و انتشار اخبار جعلی و فریبنده شد.

کلوندی تصریح کرد: در جنگ ۱۲ روزه، رسانه‌های داخلی به‌عنوان پلی میان دولت و مردم عمل کرده و نقش حیاتی در ایجاد انسجام و وحدت ملی ایفا کردند. مردمی که با روایت‌های مخدوش رسانه‌های بیگانه مواجه بودند، به رسانه‌های داخلی روی آورده و اعتماد خود را به آن‌ها افزایش دادند. این انسجام و وحدت، بخش قابل توجهی از موفقیت در این جنگ را مدیون روایتگری به‌موقع و مؤثر رسانه‌ها و همچنین مرجعیت و هدایت رهبری معظم انقلاب اسلامی بود.

اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها در روایتگری جنگ

مدیرکل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان کردستان، به بررسی نقش رسانه‌ها در دوران دفاع مقدس و جنگ ۱۲روزه پرداخت و اظهار کرد: حوزه استحفاظی رسانه‌ها کل جهان است و لذا زمانی‌که تمام جهان مخاطب یک رسانه می‌شوند یک مسئولیت اجتماعی در قبال تمام مردم خواهد داشت.

وی تأکید کرد: یکی از مهم‌ترین درس‌های دوران دفاع مقدس و جنگ ۱۲روزه، اهمیت رعایت اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها در روایتگری جنگ است. رسانه‌ها باید با صداقت، دقت و بی‌طرفی به روایت وقایع بپردازند و از انتشار اخبار جعلی و فریبنده خودداری کنند.

کلوندی افزود: رسانه‌ها باید به مسئولیت اجتماعی خود در حفظ وحدت ملی، تقویت روحیه مقاومت و امیدآفرینی در جامعه توجه داشته باشند. رسانه‌ها می‌توانند با ارائه روایت‌های درست و واقعی از جنگ، به مردم کمک کنند تا درک بهتری از شرایط داشته باشند و در برابر تهدیدات دشمنان ایستادگی کنند.

تأثیرگذاری رسانه بر افکار عمومی در دوران بحران

محمدتقی احمدی، معاون سیاسی سپاه بیت‌المقدس استان کردستان، در ادامه این نشست گفت: در موضوع سوریه، نقش و جایگاه رسانه به‌وضوح قابل درک بود؛ چراکه پیش از آغاز جنگ، فعالیت رسانه‌ای تأثیرگذاری بر افکار عمومی صورت گرفته بود و پس از شکست، رسانه‌ها به‌راحتی میدان اذهان را در اختیار گرفتند. 

وی با اشاره به اینکه مقام معظم رهبری در تمام سخنرانی‌هایشان به بحث جهاد تبیین و موضوعات مرتبط با آن همواره تأکید دارند، افزود: بسیاری از پیروزی‌های بزرگ دنیا از بحث رسانه‌ و عملیات جنگ روانی و بیان روایت‌ها، جهاد تبیین و روایتگری  نشئت می‌گیرد.

معاون سیاسی سپاه بیت‌المقدس استان کردستان افزود: مؤسسه رند، یکی از اندیشکده‌های آمریکایی که در حوزه نظامی پژوهش‌هایی دارد در سال 2001 کتاب «شبکه‌ها و جنگ‌های شبکه‌ای» را تألیف کرده است که جمله طلایی این کتاب این است که «در جنگ‌های فردا کسی برنده نیست که بزرگ‌ترین بمب‌های را داشته باشد کسی که بهترین روایت‌ها را دارد پیروز میدان است». سانتزو نیز در کتاب «شیوه‌های جنگ» بزرگ‌ترین پیروزی را پیروزی بدون جنگ می‌داند و این همان جنگ روایت‌هاست.

وی افزود: در جنگ 12 روزه، روایتگری ما در صدا و سیما خوب بود اما شروع اصلی این روایتگری را مقام معظم رهبری به تنهایی آغاز کرد.

چالش‌های اخلاقی و مسئولیت‌پذیری در جنگ روایت‌ها 

احمدی بر نقش بی‌بدیل امام خمینی(ره) در ایجاد امید و اعتماد به نفس ملی و همچنین جایگاه کلیدی مقام معظم رهبری در هدایت روایتگری جنگ، به‌ویژه در جنگ ۱۲روزه، تأکید کرد و گفت: در مواجهه با امپراتوری رسانه‌ای دشمن، که فاقد هرگونه محدودیت اخلاقی و حرفه‌ای است، رهبری انقلاب با تدبیر و بصیرت، روایت فتح و پیروزی را سازماندهی کردند.

وی اظهار کرد: این روایتگری، که شامل تبیین چرایی جنگ، اهداف دشمن و راهبردهای پیروزی بود، توانست افکار عمومی را هدایت کرده و انسجام ملی را هم در جنگ 12 روزه و دوران دفاع مقدس تقویت کند.

معاون سیاسی سپاه بیت‌المقدس استان کردستان تأکید کرد: در عرصه جنگ روایت‌ها، دشمن با استفاده از تاکتیک‌های غیراخلاقی و غیراسلامی، همچون مغالطه، مبالغه، شایعه‌پراکنی، بزرگنمایی و کوچک‌نمایی، به‌دنبال قلب واقعیت‌ها و فریب افکار عمومی است. در مقابل، نظام اسلامی و رسانه‌های متعهد به آن، با رعایت ملاحظات اخلاقی، انسانی و اسلامی، در چارچوب مسئولیت اجتماعی خود عمل می‌کنند.

وی اظهار کرد: این رویکرد اخلاق‌مدارانه، هرچند از نظر تاکتیکی ممکن است در کوتاه‌مدت محدودیت‌هایی ایجاد کند، اما در بلندمدت، اصالت و اعتبار روایت نظام اسلامی را تضمین می‌کند.

نقد رسانه‌های داخلی

احمدی تصریح کرد: هرچند رسانه‌های داخلی در جنگ ۱۲روزه نقش مثبتی در ایجاد انسجام ایفا کردند، اما در برخی موارد، شاهد ضعف‌هایی در حرفه‌ای‌گری و رعایت برخی ملاحظات بوده‌ایم. برخی اقدامات غیرحرفه‌ای، که در ادامه به تفصیل به آن‌ها پرداخته خواهد شد، نیازمند بازنگری و اصلاح است. در مقابل، رژیم صهیونیستی با جلوگیری از خروج خبرنگاران و محدود کردن شدید انتشار اخبار، تلاش کرده است تا روایت خود را به جهان تحمیل کند.

وی با اشاره به اینکه نقش رهبری در این میان، فراتر از یک مرجع خبری است، گفت: در جنگ ۱۲روزه نیز، پیام‌ها و بیانات مقام معظم رهبری، نقشی کلیدی در تبیین واقعیت‌ها، خنثی‌سازی تبلیغات دشمن و تقویت روحیه ملی ایفا کرد.

معاون سیاسی سپاه بیت‌المقدس استان کردستان تأکید کرد: در زمینه رعایت اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت اجتماعی در روایتگری جنگ، شکاف قابل توجهی میان رویکرد رسانه‌های خودی و دشمن مشاهده می‌شود. در حالی‌که دشمن، بدون هیچ‌گونه محدودیت اخلاقی، از تمامی تاکتیک‌های فریبنده بهره می‌برد، رسانه‌های داخلی با پایبندی به اصول اخلاقی و انسانی، در چارچوب مسئولیت اجتماعی خود عمل می‌کنند. این رویکرد، هرچند ممکن است از نظر تاکتیکی در کوتاه‌مدت محدودیت‌هایی ایجاد کند، اما در بلندمدت، اعتبار و اصالت روایت نظام را تضمین می‌نماید.

وی در پایان گفت: برخی روایتگری‌ها، چه از سوی دشمن و چه در برخی رسانه‌های داخلی، با هدف پمپاژ ناامیدی، اضطراب و تشویش در جامعه انجام می‌شود. این رویکردها، گاه با ایجاد دوقطبی‌های کاذب، بزرگنمایی اختلافات داخلی و یا اولویت دادن به منافع حزبی و گروهی بر منافع ملی، به انسجام اجتماعی آسیب می‌زند.

آنچه در این نشست مطرح شد این بود که در عصر حاضر که هر فردی می‌تواند به یک تولیدکننده و منتشرکننده محتوا تبدیل شود، ارتقای سواد رسانه‌ای امری حیاتی است. آموزش سواد رسانه‌ای در سطوح مختلف تحصیلی، از مدارس تا دانشگاه‌ها، به افراد کمک می‌کند تا با شناخت ابزارها و تاکتیک‌های رسانه‌ای، بتوانند تحلیل انتقادی از محتوا داشته و در برابر روایت‌های فریبنده دشمن مقاومت کنند.

رسانه‌ها، به‌ویژه در دوران بحران، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی به افکار عمومی و انسجام ملی ایفا می‌کنند. پایبندی به اخلاق حرفه‌ای، مسئولیت اجتماعی، و ارتقای سواد رسانه‌ای، اصول بنیادینی هستند که باید در همه سطوح رسانه‌ای مدنظر قرار گیرند تا بتوان در جنگ روایت‌ها، ضمن حفظ اصول، به پیروزی دست یافت.

یکی از تحولات کلیدی در حوزه رسانه، گذار از اطلاع‌رسانی صرف به سمت محتوای تصویری و روایت‌محور است. در گذشته، روزنامه‌ها نقش اصلی را بر عهده داشتند، اما امروزه، رسانه‌های تصویری با قدرت تأثیرگذاری بیشتر، بر افکار عمومی سایه افکنده‌اند. مطالعه تطبیقی روایت‌های رسانه‌های مختلف از یک واقعه، نشان‌دهنده تأثیر عمیق سوگیری رسانه‌ای بر درک مخاطب از واقعیت است. این امر، اهمیت انتخاب رسانه معتبر و تحلیل انتقادی محتوا را برجسته می‌سازد.