مسابقات یک قطعه از پازل فرهنگ قرآنی است

حسین اخوان‌اقدم، از اساتید قرآنی و داوران کشور از سال ۱۳۶۷ فعالیت خود را در کسوت داوری  مسابقات قرآن کریم در رشته‌های مختلف از جمله تجوید، صوت، و بخش حفظ آغاز کرده است اما تخصص اصلی و مسیر حرفه‌ای ایشان همواره در رشته وقف و ابتدا بوده است که بخش عمده‌ای از مسیر داوری‌ ایشان را تاکنون رقم زده است. در تشریح ریشه‌های علاقه عمیق خود به این مسیر، می‌گوید: «علاقه‌مندی من به قرآن کریم ریشه در خانواده و تربیت در یک خانواده سنتی، مذهبی و قرآنی دارد؛ جایی‌که یادگیری و آموزش قرآن به دیگران از همان ابتدا هدف بود.» در این راستا خبرنگار ایکنای کردستان در جریان چهل‌وهشتمین مسابقات سراسری قرآن گفت‌وگویی داشته است که در ادامه می‌خوانیم؛

ایکناـ مسابقات قرآنی چه میزان در رشد و توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه مؤثر است؟

رقابت‌های قرآنی یکی از قطعات مهم و مؤثر در پازل فعالیت‌های قرآنی جامعه محسوب می‌شوند. این مسابقات دو کارکرد اصلی شامل کیفیت‌بخشی به آموزه‌های قرآنی افراد و همچنین ایجاد انگیزه در نوجوانان، جوانان و دیگر اقشار جامعه برای پرداختن جدی‌تر به قرآن کریم دارد.

ایکناـ نقش داور در ارتقای سطح قرآنی جامعه را توضیح دهید.

زمانی‌که مسابقات برگزار می‌شود، افراد باتجربه و دارای علمی کافی که حائز شرایط لازم هستند، برای ارزیابی حضور می‌یابند. ما نیز به دلیل مهیا بودن این شرایط، وارد عرصه قضاوت در مسابقات شدیم تا با کمک سایر دست‌اندرکاران، به جریان یافتن بهتر روند مسابقات کمک کنیم.

نقش داور در ارتقای سطح فعالیت‌های قرآنی جامعه حیاتی است. وقتی قضاوت‌ها با دقت، حوصله، علمیت مناسب و تجربه‌ای خوب انجام شود، اعتماد متسابقین جلب شده و انگیزه آن‌ها تقویت می‌شود. وقتی شرکت‌کنندگان می‌بینند که داوران با تعهد و دقت کار خود را انجام می‌دهند، رقابت‌ها پررنگ‌تر و جذاب‌تر می‌شوند. این امر به‌طور مستقیم به روند و جریان کلی فعالیت‌های قرآنی کشور کمک می‌کند.

ایکناـ وجه تمایز مسابقات قرآنی با سایر مسابقات فرهنگی چیست؟

به هر حال در این میدان، حس موفقیت و رتبه‌آوری جاری است. قاریان، حفاظ و دیگر شرکت‌کنندگان رشته‌های مختلف، ماه‌ها و سال‌ها تمرین مستمر انجام می‌دهند تا با بهترین وضعیت و تلاش پیوسته، گوی سبقت را از رقبا بربایند. اما چیزی که این رقابت‌ها را متمایز می‌کند، عدم وجود حسادت‌ها، برتری‌جویی‌های تخریبی یا نگاه‌های نابه‌جا است. این فضا در واقع در یک «حال و هوای معطر به عطر قرآن و معنویت» شکل می‌گیرد. بارها مشاهده شده است که وقتی رقیبی اشتباهی می‌کند(چه در قرائت، چه در حفظ) بقیه نه تنها خوشحال نمی‌شوند، بلکه با تأسف و لب گزیدن، ابراز تأثر می‌کنند. این جلوه‌ها کمتر در سایر رقابت‌ها دیده می‌شود. معتقدیم که رقابت‌های قرآنی یک عطر و طعم معنوی ویژه‌ای دارند و صرف حضور و محک‌زدن خود در کنار این همه رقیب ارزشمند، خود به خود یک پیروزی و موفقیت محسوب می‌شود.

به بیان دیگر مسابقات قرآنی از نظر شکلی و محتوایی، تفاوت‌های بنیادینی با سایر رقابت‌های فرهنگی دارد. در حالی‌که بسیاری از رقابت‌های فرهنگی بر جنبه‌های بیرونی یا صرفاً مهارتی تأکید دارند، مسابقات قرآنی عمق ارتباط فرد با کلام وحی و میزان تعمق و دقت در اجرای آموزه‌های تجویدی و فهم متون (مانند وقف و ابتدا) را می‌سنجد. این جنبه معنوی و محتوایی، وجه تمایز اصلی آن‌هاست.

ایکناـ با در نظر گرفتن این فضای معنوی و سطح بالای آمادگی شرکت‌کنندگان، فضای داوری مسابقات امسال و به‌طور خاص رقابت‌های سراسری اوقاف را چطور ارزیابی می‌کنید؟

رقابت‌های سراسری اوقاف بالاترین جلوه رقابتی قرآنی در طول سال محسوب می‌شود. از نظر کیفی و از جهت حضور قاریان و حفاظ برجسته در رشته‌های مختلف، در بالاترین سطح قرار دارد. از حیث سطح رقابتی و نزدیکی امتیازات، مرحله نهایی مسابقات سراسری اوقاف حتی بالاتر از سطح مسابقات بین‌المللی قرار می‌گیرد. دلیل اصلی این امر آن است که در سطح بین‌المللی، به دلیل تنوع و تفاوت سطح نمایندگان اعزامی از کشورهای مختلف، شاهد این تعداد از شرکت‌کنندگانی که به‌صورت فشرده و نزدیک به‌هم رقابت کنند، نیستیم.

در مقابل، در مرحله نهایی سراسری اوقاف، رقبا پس از گذراندن مراحل متعدد، با آمادگی کامل در صحنه حاضر می‌شوند و فاصله امتیازات میان آن‌ها بسیار ناچیز و در حد صدم‌های امتیاز اندازه‌گیری می‌شود. مسابقات سراسری اوقاف به‌عنوان حساس‌ترین و بالاترین سطح مسابقات قرآنی در کشور ما محسوب می‌شود که در آن افراد عملاً در اوج آمادگی خود به مصاف یکدیگر می‌روند. در مرحله نهایی سراسری اوقاف، افراد در آمادگی کامل بوده و رقابت‌ها با صدم‌های امتیاز سنجیده می‌شود. به همین دلیل، بالاترین سطح و حساس‌ترین سطح مسابقات قرآنی در این مرحله نهایی شکل می‌گیرد.

ایکناـ آیا کیفیت معنوی و میزان خشوع قاری یا حافظ، تأثیری مشخص در نمره نهایی ارزیابی آن‌ها دارد؟

این بخش از ارزیابی، پیچیده‌تر از سایر معیارهاست. جنبه‌های معنوی و خشوع در تلاوت یا حفظ، بسیار دشوار به احصا و شمارش دقیق هستند. برای نمونه داور ممکن است تشخیص دهد که لحن یا حالت قاری، «خشوع لازم» را ندارد. اما این موارد بیشتر سلیقه‌ای هستند و به سختی می‌توان آن‌ها را به‌صورت ۱۰۰ درصد عینی و متریک سنجید و نمره‌گذاری کرد.

ایکناـ اگر جنبه‌های معنوی معیار دقیقی برای نمره‌دهی نیستند، پس چه چیزهایی وجه تمایز شرکت‌کنندگان برتر در بخش‌های مختلف (قرائت و حفظ) را مشخص می‌کند؟

در کنار آن جنبه‌های کیفی غیرقابل اندازه‌گیری، معیارهای فنی و ملموسی وجود دارند که دقیقاً قابل ارزیابی و نمره‌دهی و تعیین‌کننده نهایی برترین‌ها هستند: در قرائت لحن، صوت، تجوید و همچنین نمراتی برای وقف و ابتدا در نظر گرفته می‌شود. علاوه بر این، شرط مهم این است که محتوامحور و معنامحور خوانده شود و از الحان جذاب، کلاسیک و بهره‌مند از اساتید قدیم استفاده شود که این موارد کاملاً در حوزه قضاوت داور قرار می‌گیرد. در حفظ نیز نمره به حسن حفظ و نحوه ارائه حفظ اختصاص داده می‌شود. این نمرات در نهایت جمع‌بندی می‌شوند تا افراد ممتاز مشخص شوند.

ایکناـ دشواری داوری در قرائت یا حفظ قرآن، به خصوص در مواردی که سطح شرکت‌کنندگان بسیار نزدیک است، چه چالش‌هایی را به همراه دارد؟ 

این شرایط کاملاً محتمل است. ممکن است نمرات آن‌قدر نزدیک باشند که نیاز به بررسی و ارزیابی نهایی عمیق‌تری باشد. نزدیکی سطوح قاریان و حفاظ می‌تواند وضعیتی ایجاد کند که نیازمند ارزیابی مجدد در مراحل نیمه‌نهایی و نهایی باشد. اما در نهایت، جمع‌بندی نمرات کسب شده در مراحل مقدماتی، نیمه‌نهایی و نهایی است که نفرات ممتاز را مشخص می‌کند. این فرآیند باعث می‌شود هم خود قاریان و حفاظ قانع شوند و هم داوران از دقت قضاوت خود اطمینان یابند. برای افزایش عدالت در قضاوت، در مسابقات سراسری در هر بخش (مانند لحن، صوت، تجوید و…) از دو داور استفاده می‌شود. در بخش نهایی (فینال)، تعداد داوران در هر بخش به سه نفر افزایش می‌یابد. با افزایش تعداد داوران، هرچند نظرات متفاوت باشند، میانگینی از نظرات، کار را دقیق‌تر کرده و اقناع هم داوران و هم شرکت‌کنندگان را افزایش می‌دهد.

ایکناـ با توجه به اهمیت ارزیابی دقیق، چه چالش‌هایی در زمینه تربیت داوران جدید وجود دارد و فرآیند به‌روزرسانی و سطح‌بندی داوران چگونه است؟

بحث تربیت داور در فضای قرآنی کشور به خوبی شکل گرفته است. سازمان اوقاف سال‌هاست که فرآیند سطح‌بندی داوران را به صورت مدون پیگیری می‌کند. داوران در سطوح مختلف (مثلاً سطح یک تا سطح چهار) در بخش‌های گوناگون تعیین می‌شوند. این سطح‌بندی از طریق آزمون‌های کتبی براساس منابع معرفی شده، آزمون‌های شفاهی شبیه‌سازی شده و مصاحبه‌های دقیق انجام می‌شود. خوشبختانه در این زمینه محدودیت خاصی وجود ندارد؛ هر فردی که آمادگی لازم را داشته باشد، منابع را مطالعه کرده و از زیرساخت علمی مناسبی برخوردار باشد، می‌تواند خود را محک بزند و در یکی یا چند بخش مربوط به داوری همکاری کند. این فرآیند احتمالاً هر سال یا هر دو سال یک بار برگزار می‌شود تا نیروهای جدید تزریق شده و در مسابقات مختلف از ظرفیت آن‌ها استفاده شود.

ایکناـ چگونه می‌توان اثرگذاری محتوایی و تربیتی مسابقات را فراتر از جنبه رقابتی صرف ارتقا داد؟ به نظر شما چه فعالیت‌های جانبی در محل مسابقات می‌تواند مشارکت و اثرگذاری را افزایش دهد؟

برای اثرگذارتر کردن مسابقات از نظر محتوایی و تربیتی، باید به فعالیت‌های حاشیه و جانبی توجه ویژه‌ای داشت، چراکه این اقدامات بسیار مؤثرند؛ از جمله مشارکت دادن کسانی‌که در محل مسابقات حضور می‌یابند، برپایی نمایشگاه‌ها، برگزاری مسابقات فرهنگی و همچنین توجه دادن مخاطبان به محتوای قرآن کریم از طریق نمایش آیاتی با ترجمه زیرنویس در تلویزیون، که این خود محتوا را به گونه‌ای ارائه می‌دهد که برای مخاطبی که با قرآن مأنوس شده و در مسابقات شرکت می‌کند، تأثیرگذار باشد. با این حال، روند شکل‌گیری مفاهیم قرآنی در ذهن افراد صرفاً به مسابقات وابسته نیست، بلکه یک فرآیند تدریجی است که از خانواده شروع شده و در فضای خانه، مدرسه، دانشگاه و محیط زندگی نوجوانان و جوانان ادامه می‌یابد و انس با قرآن است که در نهایت افراد را جذب می‌کند؛ بنابراین، مسابقه، تنها یک قطعه از پازل فرهنگ قرآنی است که در جامعه شکل می‌گیرد و اگر همه قطعات این پازل را در کنار فعالیت‌های دیگر به درستی قرار بدهیم، اتفاق خوبی خواهد افتاد.

ایکناـ اشاره کردید که مسابقه تنها بخشی از یک پازل بزرگتر است. با توجه به اینکه عوامل بیرونی متأسفانه گاهی باورها را تضعیف می‌کنند و پرداختن به امر قرآن را دچار موانع می‌سازند، چه توصیه‌ای دارید تا این باورها تقویت شده و جوانان در مسیر قرآنی باقی بمانند؟

متأسفانه عوامل بیرونی متعددی وجود دارند که باورها را تضعیف کرده و موانعی در مسیر پرداختن به امر قرآن ایجاد می‌کنند. بنده با داشتن 63 سال و داشتن تجربه قرآنی تأکید می‌کنم که کسب تجربه دینی باید از سوی شخص باشد تا نتیجه‌اش ملموس شود. اگر کسی این تجربه دینی را کسب کند و به این وعده پیامبر خدا(ص) باور داشته باشد، هر نوجوان و جوانی قطعاً نتیجه عملی آن را در زندگی‌اش خواهد دید.

ایکناـ اگر قرار باشد تنها یک پیام محوری را برای قشر جوان در حوزه قرآن مطرح کنید، آن پیام چیست؟

پیام اصلی بنده مبتنی بر این روایت است که: «مَن قَرَا القُرآن و هو شابٌّ مُؤمِنٌ ، اختَلَطَ القُرآنُ بلَحمِهِ و دَمِهِ؛ هر جوان مؤمنی که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در می‌آمیزد». منظور از اینکه قرآن با گوشت و خون او مخلوط می‌شود این است که قاری جوان باید این مفهوم را عمیقاً درونی کند و به آن باور برسد. اگر نوجوانان و جوانان ما این کلام پیامبر(ص) را باور کرده و به آن عمل کنند، مطمئناً نتیجه‌بخش خواهد بود و آینده معنوی بسیار خوبی خواهند داشت. نه اینکه روایت لقلقه زبان باشد؛ بلکه باید به آن ایمان آورد و به آن عمل کرد. باور داشتن به این کلام و پایبندی به آن، ضامن نتایج عملی و آینده معنوی روشن برای هر نوجوانی خواهد بود.