مسجد دومناره سقز؛ یادگار شیخ حسن مولان‌آباد
گروه هنر: مسجد دو مناره سقز در بافت قدیم شهر در خیابان امام خمینی(ره) و در پشت حسینیه سقز قرار دارد در محله‌ای که میان قلعه سقز و تپه تاریخی شهر قرار گرفته است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از کردستان، مسجد دو مناره سقز واقع در محله میان قلعه سقز و در دامنه یگانه تپه تاریخی داخل شهر یعنی نارین قلعه و در واقع در بافت قدیم شهر در خیابان امام خمینی(ره) و پشت حسینیه سقز قرار دارد. این مسجد در محیطی آزاد ساخته شده و از هر طرف باز است. از طرف شمال به یک کوچه سه متری محدود به تپه قلعه قدیم نارین قلعه و خیابان امام و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخانه راه دارد. در جهت غرب به یک گذرگاه چهار‌متری و از طرف شرق نیز به یک کوچه یک‌متری محدود است. این مسجد در سال 1380 با شماره ثبتی 2600، جزء آثار ملی کشور به ثبت رسید.
ارزش تاریخی مسجد
بنای مسجد طبق روایات محلی، به زمان شیخ حسن مولان‌آباد از عرفای حکیم ریاضیدان مشهور عصر افشاریه برمی‌گردد. هنگام عزیمت نادرشاه افشار به بغداد وی از منطقه سقز عبور کرد و طبق درخواست شیخ حسن مولان‌آباد برای ساخت مسجدی برای اهالی شهر سقز. نادرشاه دستور ساخت این مسجد را در بافت قدیم شهر سقز داد. در حال حاضر نیز برخی از اهالی منطقه به این مسجد، مسجد شیخ حسن مولان‌آباد می‌گویند.
از نشانه‌ها و دلایل صحت این مدعا، این است که در این سفر، نادرشاه دو عصای مرصع و یک سفره منقوش زیبای چرمی را نیز به شیخ حسن هدیه می‌دهد. این وسایل در حال حاضر در قریه مولان‌آباد که آرامگاه این عارف عالی رتبه در آن قرار دارد، نگهداری می‌شود. همچنین، یک جلد کلام ا… مجید خطی در مقبره شیخ حسن است و تاریخ آن به اواخر دوره افشاریه دلالت دارد. همچنین با توجه به کاشیکاری‌های این مسجد که بیشتر مربوط به اواخر افشاریه و اوایل زندیه است و خصوصیات آن دوران را دارد می‌توان به‌طور قطع مطمئن شد که بنا مربوط به دوره افشاریه است و در دوران‌های بعدی مرمت شده و تعمیرات جزئی در آن صورت گرفته شده است.
شرح بنای مسجد
مسجد دو مناره سقز، پلانی تقریباً مربع شکل دارد. در ساخت این مسجد از مصالحی مانند خشت خام، ملات گل، سنگ‌های لاشه، آجر و چوب استفاده شده است. ورودی اصلی این مسجد، در ضلع غربی قرار گرفته است. این در ورودی، سر در آجری با بافت گره چینی آجر و کاشی زرد رنگ دارد ، که معرف دوره زندیه است. بعد از در ورودی ، یک دالان ارتباطی برای رسیدن به شبستان مسجد قرار دارد. ابعاد این دالان ارتباطی، حدود 3 در 5/3 متر است ، که از همین دالان به وسیله نه پله می‌توان به پشت بام مسجد رسید.
شبستان مسجد دقیقا در ضلع شرقی این دالان قرار دارد ، که از طرق درگاه جداگانه می‌توان به آن را ه یافت. ابعاد این شبستان، حدود 10 در 12 متر است. سقف این شبستان با ارتفاع 2 متر و 80 سانتیمتر ـ همانند بیشتر مساجد آن محل ـ بر روی چهار ستون چوبی تقریبا مدور با سر ستون‌های چوبی مشکل، تکیه داده است . پشت بام این مسجد تا سال 1364 ،کاهگلی بود؛ که در آن سال با همت اهالی محله، اندود کاهگل برداشته و پشت بام بنا آسفالت شد. قطر ستون‌های این بنا در حدود 35 سانتیمتر است. که بر روی پایه ستون‌هایی سنگی با همین قطر قرار دارند.
در ضلع جنوبی این شبستان و قبل از هر چیزی، محراب مسجد جلب توجه می‌کند . این محراب، بافت قدیم خود را که همان طاق هلالی باشد، حفظ کرده است. البته به‌دلیل اینکه در سال 1378 همه مسجد گچکاری مجدد شد، تغییراتی در تزیینات و مشخصه های آن به وجود آمد ؛ به طوری که امروزه فقط محرابی هلالی مشاهده می شود که بر بالای آن «بسم ا…. الرحمن الرحیم » با گچ، قالب‌گیری شده است . در ضلع جنوبی شبستان علاوه بر محراب، دو راه ارتباطی دیگر که دقیقا شکل محراب را دارند، برای راه یافتن به ایوان جلوی مسجد تعبیه شده است.
قطر دیوارهای این مسجد ،حدود یک متر و 70 سانتیمتر است، که در ضلع جنوبی و داخل محراب، بوضوح می‌توان آن را مشاهده کرد. راز استحکام و پایداری بنا از دوره افشاریه تاکنون، بدون تردید همین ضخامت و ستبری دیوارهای آن است. در ضلع شرقی شبستان، شش تاقچه با اندازه‌های متفاوت قرار گرفته است، که از آن برای نگهداری مصحف‌ها و وسایل دیگر مربوط به مسجد استفاده می‌شود. در این ضلع، همچنین یک در ارتباطی به اتاق در ضلع شرقی مسجد که برای انباری از آن استفاده می شود، تعبیه شده است.
در ضلع شمالی شبستان و در زمان‌های قبل، سکویی وجود داشت که احتمالا کاربرد آن برای این بود که بچه‌هایی که در نماز یومیه شرکت می‌کردند، بالای آن نمازشان را به جا می‌آوردند و می‌توانستند امام جماعت مسجد را ببینند. این سکو در حال حاضر وجود ندارد. در این ضلع در سال 1379، شومینه‌ای ساختند که بیشتر جنبه تزئینی دارد و از آن استفاده چندانی نمی‌شود در این ضلع شبستان بجز این شومینه، دیگر هیچ گونه عنصر تزئینی، همانند تاقچه یا عناصر دیگر، دیده نمی‌شود.
در ضلع غربی شبستان، چهار تاقچه با اندازه‌های متفاوت ساخته شده‌اند، که مشخصه بارزی ندارند که بتوان آن را بر‌شمرد. فقط، تاقچه‌هایی‌اند معمولی با شکل تقریبا مستطیلی، که البته دیوارهای اضلاع شبستان را از یکنواختی بیش از حد خارج کرده‌اند.
در ضلع غربی مسجد علاوه بر دالان ارتباطی به شبستان اصلی مسجد، دو اتاق دیگر نیز وجود دارد که در ادوار پیشین، محل سکونت طلبه‌های دینی و محل درس خواندن آنان بود. در حال حاضر، کاربری این دو اتاق عوض شده؛ به‌طوری که یکی از اتاق‌ها به وضو خانه تبدیل شده و اتاق دیگر نیز خالی مانده است. راه ارتباطی به این اتاق‌ها، از داخل شبستان است، از طریق اتاق اول، می‌توان به اتاق دوم راه یافت.
احتمالاً، از ایوان جلویی مسجد، به‌عنوان مصلای تابستانی استفاده می‌شد. به‌دلیل اینکه این مسجد همانند اغلب خانه‌های این منطقه بر سطحی شیبدار بنا شده است، معماران اولیه آن برای اینکه بتوانند مسجد را بر روی سطحی مسطح بنا کنند. مجبور شدند در جلویی مسجد سکویی از سنگهایی لاشه با ارتفاعی در حدود 4 تا 5/4 متر بنا نمایند و سپس مسجد را بر روی این سکوی سنگی بنا کنند. ایوان جلوی مسجد، دقیقاً بر روی این سکوی سنگ چین ساخته شده است. ابعاد این ایوان 80/4 در 16 متر می‌باشد . که با شبستان اصلی مسجد دارای بامی در یک سطح است. این ایوان در ضلع غربی، همانند خود مسجد،در مجزایی دارد. بر بالای این در ورودی، سر دری با بافت گره چینی آجر و کاشی هست، که در آن عبارت: «علی مدد» نقش شده است. علاوه بر این در ورودی را می‌توان از طریق محراب و درهای جانبی آن؛ یعنی از داخل شبستان مسجد، به این ایوان راه یافت در ضلع جنوبی این ایوان، شش ستون چوبی با سر ستون‌هایی دقیقا مشابه ستون و سر ستون‌های داخل شبستان تعبیه شده است. که بار سنگین سقف ایوان را به دوش می‌کشند.
کف این ایوان، تقریبا 50 سانتیمتر از کف شبستان اصلی مسجد پایین‌تر است. به همین دلیل، ستون‌های آن نیز در حدود نیم متر از ستون‌های داخلی شبستان بلندترند. نکته قابل توجه در این ایوان، این است که برای پوشاندن سقف آن، از چوب‌های یک پارچه‌ای به طول تقریبی پنچ متر استفاده شده است. علاوه بر ستون‌های چوبی در این قسمت، نرده چوبی نیز با طرح ساده برای جلوگیری از پرت شدن افراد از ایوان به پایین مسجد تعبیه شده است. کل این مجموعه ایوان، جلوی مسجد نمایی بسیار دیدنی و زیبا بخشیده است. همین بافت جلویی مسجد، آن را در میان مساجد منطقه کردستان و شاید هم ایران متمایز کرده است.
در ضلع شرقی ایوان، مقبره یکی از امامان جماعت مسجد، به نام سید حکیم قرار دارد. مردم برای تبرک و زیارت هر روزه آنجا می‌روند.
گلدسته‌های مسجد
موقعیت دو گلدسته بسیار زیبای این مسجد ـ که وجه تسمیه مسجد نیز شده اند ـ بدین صورت است که دو گلدسته در ضلع شرقی و غربی مسجد و دقیقاً در موازات محراب مسجد قرار گرفته‌اند. هر دو گلدسته، به‌صورتی بنا شده‌اند که نیمی از آن‌ها داخل دیوارهای مسجد قرار دارد و نیمه دیگر آن نیز بیرون است.
برای ساخت مناره‌ها در پی، از سنگ استفاده شده و برای بدنه، کلا آجر و کاشیهای معقلی رنگی به کار رفته است. این گلدسته‌ها با استفاده از کاشیهای معقلی و با نقوش زیبای هندسی، تزیین شده‌اند. البته، تزیینات کاشیکاری دو گلدسته، متفاوت است و در کل گلدسته ضلع غربی تزیینات بیشتری دارد.
برای ورود به داخل گلدسته‌ها، از پشت بام و از طریق دریچه کوچکی که با یک فرم در هر دو مناره تعبیر شده است، می‌توان به داخل مناره‌ها راه یافت، انتهای مناره‌ها با شش ستون استوانه‌ای کوچک و با ارتفاع تقریبی یک متر، به سقف مناره‌ها منتهی می‌شود.
ارتفاع گلدسته ضلع غربی از سطح پشت بام ، حدود 5 متر و 30 سانتیمتر است، و 2 متر و 8- سانتیمتر قطر دارد، که با 11 پله، می‌توان به بالای آن راه یافت. گلدسته ضلع شرقی نیز ارتفاعی حدود 5 متر و 80 سانتیمتر و قطری حدود 2 متر و 60 سانتیمتر دارد، که راه ارتباطی بر بالایی آن نیز از طریق 12 پله ممکن می‌شود
گلدسته ضلع غربی، 15 سانتیمتر به طرف کوچه غربی مسجد منحرف می باشد. در ادوار پیشین مؤذن برای اذان گفتن به بالای این مناره ها می رفت تا صدایش به گوش همه محله برسد. اما در حال حاضر ، این رسم منسوخ شده است و مناره‌ها این کاربرد خود را از دست داده‌اند.
حوضخانه مسجد
حوضخانه این مسجد در منتهی‌الیه ضلع جنوبی مسجد و مجزا از آن ساخته شده است. از طریق 14 پله مرمرین سفید که در غرب مسجد ساخته شده‌اند، می توان به آن راه یافت. این حوضخانه از نظر معماری، اهمیت فراوانی دارد و همزمان با بنای اصلی مسجد، ساخته شده است. پلان کلی ساختمان هشت متر است، که اضلاع چهارگانه ان در انتهای دیوارها، به‌وسیله چهار فیل پوش متوسط، به سقفی گنبدی با قطر تقریبی 5 متر منتهی می‌شود.
برای روشنایی داخل نیز در اطراف گنبد، روزنه‌های مدوری تعبیه شده است. که براحتی روشنایی داخل حوضخانه را تأمین می‌کند. در ساخت این بنا نیز همانند مسجد در پی، از سنگ و برای بدنه، از آجر استفاده شده است. کف این حوضخانه، سنگ فرش زیبایی دارد. در چهار طرف حوض نیز چند عدد سنگ خارای میان تهی برای نشستن کسانی که وضو می‌گیرند، گذاشته شده است.
بنابر اظهارات معتمدان محل، در کنار این حوض، در اتاق مجزا حوض دیگری نیز وجود داشت که برای غسل کردن نمازگزاران و تطهیر اموات، از آن استفاده می‌شد. این حوض بعدها برای گسترش آبریزگاه‌ها، از بین رفت. در گوشه‌های دیوار این حوضخانه، به تناوب هر شش ردیف آجر، تیکه‌های چوب دقیقا به ضخامت آجرها کار گذاشته شده تا فشار دیوارها را مهار کند و از ترک خوردن دیوارها جلوگیری شود.
عناصر تزئینی
عناصر تزیینی به کار رفته در داخل این مسجد، همان تاقچه های گچکاری شده، شومینه ضلع شمالی ، شبستان و سرستون‌های چوبی به کار رفته در مسجد است. دیوارهای بیرونی مسجد، با استفاده از طاقنما های آجری تزیین شده است. در هر طاقنما ، مقدار زیادی شمسه کلوک معقلی، به طور ساده یا چهار لنگه با ترکیب زیبایی به کار رفته است. از دیگر عناصر تزئینی، سرو معقلی است که همه این عناصر تزیینی . بر روی زمینه آجری با بافت ساده یا حصیری نقش شده است. کاشیهای معقلی که برای تزیین به‌کار رفته‌اند. شامل چهار رنگ: سفید، آبی، زرد و سیاه است.
کاربری بنا
درباره کاربری بنا و نوع بهره برداری از آن، باید ذکر کرد که از این مسجد از ابتدای ساخت، به‌عنوان پایگاه مذهبی و اجرای فریضه پنجگانه نماز جماعت استفاده می‌شده است. همچنین، طلبه‌های علوم دینی نیز برای طلب علم، پیش ماموستا و روحانی این مسجد می آیند و مدارج علوم دینی را کسب می‌کنند. همچنین، از طرف سازمان میراث فرهنگی استان کردستان پیشنهاد شده است که از این مسجد در آینده ، به عنوان کتابخانه دینی و مذهبی نیز استفاده شود.
