آشنایی با سبک معماری مساجد تاریخی کردستان

هر ساله با فرارسیدن سال نو سفرهای نوروزی مردم برای دیدن مناظر طبیعی و تاریخی کشور آغاز می‌شود اما امسال رمضان حس و حال گردشگری را تحت تأثیر خود قرار داده و زیبایی این نوروز را دو چندان کرده است. به همین منظور مسافران در سفر به استان کردستان و شهر سنندج در کنار مناظر طبیعی مساجد تاریخی را فراموش نکنند چراکه بهترین سبک و معماری اسلامی را به نمایش گذاشته‌اند. در این راستا ایکنای کردستان، سعی دارد در قالب این گزارش مساجد تاریخی سنندج را به مسافران نوروزی بیشتر بشناساند. 

مسجد‌ دارالاحسان؛ قدیمی‌ترین مسجد سنندج

مسجد دارالاحسان یا مسجد جامع سنندج یکی از مهم‌ترین مساجد شهر سنندج و اهل سنت ایران محسوب می‌شود که در سال ۱۲۲۷ هجری قمری توسط امان‌الله خان اردلان ساخته شد. از خصوصیات عمده مسجد جامع سنندج می‌توان به دکورهای هفت رنگ، آجرهای لعاب کاری شده به جای سنگ کف پوش و نوشتن دو سوم از یک جزء قرآن بر روی کتیبه‌های مسجد است.

این مسجد در ضلع شمالی خیابان امام خمینی و در بافت قدیم سنندج قرار دارد. این خیابان که مسجد اکنون در کنار آن واقع شده‌است از سال ۱۳۱۰ شمسی به بعد ایجاد شده‌است. بر اساس کتیبه‌های موجود، بنای مسجد در سال ۱۲۲۷ هجری قمری توسط امان‌الله خان اردلان والی کردستان ساخته شد. این بنا شامل دو ایوان شرقی و جنوبی، گل دسته‌های بالای ایوان شرقی، صحن مرکزی، ۱۲ حجره در اطراف، شبستان ستون دار با ۲۴ ستون سنگی مارپیچ است. این مسجد را می‌توان مسجد – مدرسه دانست، زیرا بخشی از مسجد به حجره‌های طلاب علوم دینی اختصاص دارد و بخش جنوبی آن صحن اصلی مسجد است.

این بنا دارای تزئینات کاشی کاری هفت رنگ مینایی فوق‌العاده پرکار، ظریف، ازاره‌های مرمرین، آجرکاری لعاب دار و معقلی، حوض سنگی و فواره‌های زیبا و همچنین ستون‌هایی با تزیینات طنابی است. اطراف شبستان و سر ستون‌ها با دو سوم قرآن تزئین شده‌است که آیات را با کاشی، به خطی که شبیه به خط کوفی است نوشته‌اند.

این مسجد در گذشته یکی از مهم‌ترین دارالعلم‌های دینی بوده و بسیاری از علما در این دارالعلم به کسب علوم مختلف پرداخته‌اند. مسجد دارالاحسان، یکی از ارزشمندترین مساجد استان کردستان از نظر معماری و تزیینات معماری است. برجسته‌ترین ویژگی‌های هنری این بنا کاشی‌کاری زیبای آن است. به‌علاوه کتیبه‌های زیبای مسجد به روی سنگ مرمر و حجاری گل و گیاه در حواشی آن‌ها ازجمله تزئینات حجاری منحصر به فرد محسوب می‌گردند.

مسجد رشید قلعه بیگی

این مسجد که در ضلع جنوبی بازار سنندج قرار دارد و اوایل حکومت قاجار ساخته شده، از قدیمی‌ترین مساجد استان کردستان است.

مسجد دارای شبستانی دو طبقه با ستون‌های چوبی است. ورودی آن نیم هشتی با قوس‌های متداخل نیم دایره ( هلال )، خواجه نشین و سکوهای اطراف و طاق نماهای متعدد از نوع قوس کلیل با بافت خفته - راسته آجری است.

حیاط، چهار ضلعی و دارای آب نما است. ورودی بنا پله دار است و از دو طرف صحن مسجد به ایوان و شبستان که دارای چهارستون چوبی است، راه می‌یابد. طاق نماهای آجری بیرونی و داخلی از ویژگی‌های تزیینات معماری این مسجد محسوب می‌شود. مسجد رشید قلعه بیگی دارای اتاقی‌هایی در طبقه اول و دوم است که در اصطلاح محلی به آنها اتاق فقیه ( طلاب علوم دینی) می‌گویند.

این مسجد به سبک مسجدهای منطقه کردستان ساخته شده و کلیه ویژگی‌های این مساجد یعنی شبستان ستون دار چوبی ( به ویژه چهار ستون)، ایوان سمت حیاط و ایوان دیگری رو به سمت جنوب را دارا است.

مسجد و تکیه عبدالله بیگ

این بنا در بافت قدیمی شهر سنندج، در محله سرتپوله و ضلع شرقی خیابان شهدا قرار دارد.

مسجد عبدالله بیگ دارای دو بخش اصلی است: حیاط که در ضلع جنوبی قرار گرفته و دارای یک آب نما است و بخش دیگر که فضای اصلی مسجد است و با طاق، چشمه طاق و گنبد مسقف شده و دارای ایوانی قوس دار رو به سمت جنوب و حیاط است. اخیراً یک پنجره بزرگ فلزی در این قسمت تعبیه شده است. نوع قوس‌های این بنا یادآور معماری اصفهانی است و در تزیینات آن‌آجر کاری خفته و راسته در نماسازی و گره چینی به کار رفته است. نرده‌های فلزی به سبک اوایل عصر پهلوی نیز در ساختمان مشهود است.

در طرفین ایوان، حجره‌هایی در دو طبقه ایجاد شده که محل آموزش طلاب علوم دینی است. این مسجد را می‌توان در زمره مساجد یک ایوانی کردستان قلمداد کرد. تاریخ دقیق ساخت مسجد مشخص نیست و احتمالاً به اوایل دوره قاجاریه تعلق دارد.

مسجد قوله؛ یادگار عهد زندیه

این مسجد در محله قطارچیان سنندج، در ضلع جنوبی بلوار کردستان واقع است. بنای آن بر مبنای معماری بومی کردستان، از ستون‌های چوبی قطور تشکیل شده است. آب نمای گود، سرداب و زیرزمین در این مسجد به خوبی ترکیب شده است.

این مسجد در محل گودی قرار دارد و از این رو به مسجد " قوله" معروف شده است. احتمالاً قدمت آن مربوط به اوایل دوره زندیه است و در اوایل دوره پهلوی نیز تغییرات و مرمت‌هایی در آن صورت گرفته است. آب جاری مسجد از قنات‌های شهر تأمین می‌شود و اکنون نیز فعال است.

مسجد ملا احمد قیامتی، بنایی از خشت و چوب

این مسجد در ضلع غربی بازار سنندج، کنار ورودی غربی بازار قرار گرفته است. بنای مسجد به سبک شبستانی و در یک طبقه ساخته شده و دارای یک ایوان ستون‌دار و شبستان با چهارستون چوبی است. مسجد در ضلع جنوبی دارای یک حیاط با آب نما است که از آب قنات بهره می‌جوید. مصالح عمده به کار رفته در آن سنگ، آجر، خشت و چوب است و در طرفین ایوان و شبستان اصلی دو راهرو تعبیه شده است. یکی از ویژگی‌های مسجد، وجود کتیبه‌هایی به خط ثلث از خطاطان مشهور به نام " ملاحسن حزین کردستانی" است که در دیوار شبستان و ایوان نصب شده است. این مسجد نیز به دوران قاجاریه تعلق دارد.

مسجد میرزا فرج‌الله با ایوانی ستون‌دار چوبی

این مسجد در ضلع شمالی خیابان ۱۷ شهریور ( سه راهی شیخان ) سنندج قرار دارد. بنا شامل شبستان ستون دار با چهار ستون چوبی است که ایوان ستون دار چوبی در مقابل آن قرار دارد. در اطراف ایوان راهروهایی در دو طبقه ساخته شده است.

معماری این مسجد با اصول و شیوه‌های معماری ایران و متأثر از بنای مسجد دارالاحسان اجرا شده است و تمامی مصالح به کار رفته در آن محلی است.از عمده تزیینات مسجد می‌توان به پنجره‌های مـُشبّک با گره‌چینی و دو ایوان ستون دار در اضلاع شرقی و جنوبی اشاره نمود. این مسجد به دوران قاجاریه تعلق دارد و بانی آن، «میرزا فرج الله وزیر» از افراد صاحب منصب این عصر در کردستان به شمار می‌رفت.

این مسجد در خیابان شهدا در ضلع غربی پارک شهدا قرار دارد. مسجد دارای شبستان و قابل مقایسه با مساجدی چون «میرزا فرج‌الله» و «رشید قلعه بیگی» است. شبستان اصلی مسجد دارای چهار ستون چوبی با تزئینات، و سر ستون چوبی است سقف مسجد هم چوبی است. در ضلع غربی مسجد محوطه ای قرار دارد که به روش طاق مسقف شده و محل دفن خانواده‌های «مشیر وزیری» و «معتمد هاشمی» است. روی سنگ‌های قبر، نام صاحبان قبر و نیز اشعاری به خط نستعلیق بسیار زیبا و همچنین نقوش گل و گیاه حجاری شده است. حیاط مسجد در ضلع جنوبی قرار دارد و دارای آب‌نمایی است که آب قنات در آن جاری است. این مسجد که به دوران قاجاریه تعلق دارد از بناهای زیبای شهر سنندج است.

مسجد وکیل؛ یادگاری از خانواده وکیل

یکی از مساجد قدیمی شهر سنندج مسجد وکیل است که در محله قطارچیان و مجاور عمارت وکیل‌الملک، قراردارد. این مسجد توسط خانواده «وکیل» ساخته شده و دارای یک شبستان ستون دار و همچنین حیاط و اتاق هایی برای دفن اجساد این خانواده است. این مسجد در اواخر دوره قاجار، در سال ۱۳۲۸هـ. ق ساخته و سبک معماری مساجد کردستان در آن رعایت شده است. تزئینات معماری آن شامل آجر کاری خفته و راسته در نمای ساختمان است.