آیات جهاد ناسخ نفی اکراه در دین نیست

به گزارش ایکنا از خراسان‌رضوی، فروغ پارسا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شامگاه، پنجم اردیبهشت‌ماه در نشست مجازی «آزادی عقیده در قرآن» از سلسله کرسی‌های آزاداندیشی انجمن قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: تعبیر آزادی در شمار مفاهیم مدرن و زاییده تمدن جدید است، در این دوران آزادی به مثابه یک حق برای انسان در نظر گرفته می‌شود.

وی افزود: آزادی قلم، آزادی عقیده، آزادی احزاب از جمله انوع آزادی است که در مجامع بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته است، اما واژه و عنوان آزادی اساساً در منابع سنتی اسلامی وجود ندارد و معادل آن حرّیت بیان می‌شود، کلمه «حر» مخالف «عبد» که در موضوع قصاص در میان آیات قرآن وجود دارد.

پارسا ادامه داد: واژه آزادی از فلسفه غرب اخذ شده، اما مطالبه آزادی در اشکال مختلف در جامعه و دوران ما وجود دارد، مواجه ماه با این موضوعات و مفاهیم و امور جدید باید بر اساس منابع اصیل به‌ویژه قرآن باشد، قرآن که داعیه جهان شمول و زمان شمول بودن دارد پس باید منبعی برای مراجعه ما در امور جدید باشد.

وی با بیان اینکه رویکرد رد کردن امور جدید در ادوار اسلامی سابقه نداشته است، اضافه کرد: برای پرداختن به بحث آزادی باید سراغ متضاد آن در قرآن برویم، متضاد آزادی، «اکراه» یا واداشتن انسان به اموری است که مطابق میل او نیست و معنای مجبور کردن دارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به آیه 256 سوره بقره تصریح کرد: حق آزادی عقیده در نظر قرآن‌پژوهان بر اساس عبارت «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ» مورد توجه بوده است، آزادی انسان در پذیرش دین و آزادی عقیده از این آیه برداشت می‌شود، این عبارت در ادوار مختلف مورد بحث و بررسی و تفسیر قرار گرفته است.

پارسا تصریح کرد: در تفاسیر متقدم، شأن نزول این آیه را به ماجرای مسیحی شدن یکی از فرزندان انصار در زمان پیامبر اسلام مرتبط دانستند که پدر او سعی در بازگشت اجباری وی به دین اسلام داشت. در تفاسیر دوره‌های پسین هم این بحث جنبه کلامی پیدا کرد و موضوع بحث جبر و اختیار بر اساس این آیه مطرح شد.

این پژوهشگر قرآنی اظهار کرد: رویکرد دیگر برخی از مفسران درباره این آیه آن است که آیه با آیات مربوط به جهاد نسخ شده و کسی آزادی عقیده ندارد و کسی که غیر از اسلام را بپذیرد باید با او قتال شود.

پارسا گفت: در دوران معاصر و با تعریف ویژگی‌های انسان در قرآن، از تفاسیر چنین برداشت می‌شود که خدا آزادی عقیده را در کلام خود مطرح کرده است، انسان فاعل مختار سرنوشت خود را به عهده دارد، در سوره‌های کهف و انسان چنین مضامینی دیده می‌شود.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: قرآن‌پژوهان معاصر همچون شیخ محمد عبده بر این اعتقادند که اساساً تعارضی میان مفاهیم جدید و مفاهیم منابع سنتی وجود ندارد و این اندیشه که تصور کنیم آیه «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ» نسخ شده، درست نیست، این آیه در دوران عزت اسلام نازل شده و پیامبر ‌می‌توانست که یهودیان را مجبور به اسلام آوردن کند، اما چنین نکرد.

پارسا اضافه کرد: در تفسیر آیت‌الله طالقانی نیز آمده است که در مجموع اصول و عقاید اکراه و اجباری نیست، اکراه در دین از جانب مشرکین مطرح بوده و نباید این موضوع را به متون و اصول اسلامی مرتبط دانست. همچنین سیدقطب نیز بیان می‌کند که در پذیرش دین نباید اجباری باشد.

این پژوهشگر قرآنی با اشاره به دیدگاه مرحوم علامه طباطبایی بیان کرد: صاحب تفسیر المیزان معتقد است که عقیده و پذیرش دین از امور قلبی است و اکراه در امور قلبی راه ندارد و این اکراه فقط می‌تواند بر امور ظاهری مؤثر باشد، همچنین آیات جهاد ناسخ نفی اکراه در دین نیست.

وی تصریح کرد: ما به کارگیری نظریه «انسجام قرآن» را در تفسیر این آیه پیشنهاد می‌کنیم، بر خلاف دیدگاه برخی از خاورشناسان که معتقد به آشفتگی متن قرآن هستند باید گفت قرآن یک هماهنگی کامل دارد و بر این اساس آیات قرآن باید با توجه به روح کلی قرآن مورد بررسی قرار بگیرد و در واقع می‌توان گفت آیات و مضامین قرآن با هم اختلاف ندارند.

پارسا اظهار کرد: انسان در قرآن موجودی ارزشمند و دارای کرامت معرفی می‌شود که توانایی استدلال دارد و به تفکر دعوت می‌شود. پذیرش هدایت و اهمیت تعقل از نکات کلیدی است که آزادی عقیده انسان را مورد تأکید قرار می‌دهد. خداوند در سوره انسان بر فرستادن هدایت تأکید دارد که می‌تواند مورد پذیرش و یا عدم پذیرش انسان باشد.