آیا قرآن در زمان حیات پیامبر اسلام(ص) گردآورى شد

قرآن در زمان حیات پیامبر اسلام(ص) گردآورى شد و سوره‌ها و آیه‌هایش به دستور ایشان مرتّب شدند. دلیل بر این سخن، افزون بر شواهد تاریخى بسیار که بر خوانندگان عزیز عرضه خواهیم کرد، سخن خود حضرت رسول(ص) است که سوره حمد را به‌نام «فاتحة الکتاب» نامید و فرمود: «نمازى جز با فاتحة الکتاب صحیح نیست»(1). از این‌جا روشن مى‌شود که قرآن در زمان آن حضرت گردآورى شده بود و سوره حمد هم در اول آن بود، اگر قرآن مجموعه سوره‌ها و آیات پراکنده بود، معنى نداشت که این سوره را فاتحة الکتاب نام گذارند.

شواهد تاریخى

حق این است که قرآن کریم در روزگار پیامبر(ص) جمع شده بود. شواهدى مى‌آوریم که نشان مى‌دهد قرآن در زمان آن حضرت گردآورى شده و آنها را در کنار روایاتى که مى‌گوید قرآن پس از رحلت پیامبر خدا(ص) گردآورى شد قرار مى‌دهیم و حقیقت را از خلال آنها در مى‌یابیم.

1) طبرانى و ابن‌عساکر از شعبى نقل مى‌کنند که شش نفر در زمان پیامبر(ص) قرآن را گردآورى کردند: اُبىّ بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابوالدرداء، سعد بن عبید و ابوزید. و نیز نقل مى‌کنند که مجمع بن جاریه قرآن را جمع کرد، مگر دو سوره از سوره‌هاى آن را.

2) قتاده مى‌گوید: از انس بن مالک پرسیدم: در زمان پیامبر(ص)، چه کسى قرآن را جمع کرد؟ گفت: چهارنفر که همه از انصار بودند: ابىّ بن کعب، معاذ بن جبل، زید بن ثابت و ابوزید.

3) به نقل مسروق، عبدالله بن عمر گفت: من عبدالله بن مسعود را دوست دارم، چون از پیامبر خدا(ص) شنیدم مى‌فرمود: قرآن را از چهار نفر بیاموزید: عبدالله بن مسعود، سالم، معاذ و ابىّ بن کعب.

4) نسائى از عبدالله بن عمر نقل مى‌کند که گفت: قرآن را گرد آوردم و هر شب یک بار آن را خواندم. خبر آن به پیامبر(ص) رسید، فرمود: آن را در طول ماه یک بار بخوان.

5) از عثمان نقل شده است که هر گاه وحى نازل مى شد، پیامبر(ص) سراغ کاتبان وحى مى‌فرستاد و مى‌فرمود: این آیه را در فلان سوره کنار آیات معینى قرار دهید(2).

6) ابوعبدالله زنجانى مؤلف «تاریخ القرآن» نوشته است: بعضى از صحابه در زمان پیامبر(ص) اقدام به جمع‌آورى قرآن یا بخش‌هایى از آن کردند. اما مجموعه‌اى که همه قرآن را در زمان پیامبر(ص) گردآورد، آن را پس از آن کامل ساختند.

7) محمد بن اسحاق در «الفهرست» مى‌گوید: گردآورندگان قرآن در عصر پیامبر(ص) عبارت بودند از: على بن ابى‌طالب(ع)، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ابوزید، ثابت بن زید، ابىّ بن کعب، عبید بن معاویه و زید بن ثابت.

8) سیوطى در «الاتقان» از محمد بن کعب قُرظى نقل مى‌کند: پنج نفرى که قرآن را جمع کردند عبارتند از: معاذ بن جبل، عبادة بن صامت، اُبىّ بن کعب، ابوالدرداء و ابوایوب انصارى.

9) مؤلف «تاریخ القرآن» از ابن‌سیرین نقل مى‌کند: چهار نفرى که قرآن را جمع کردند عبارتند از: معاذ بن جبل، أبىّ، ابوزید یا ابوالدرداء، یا عثمان، یا او و تمیم دارى.

10) خوارزمى در کتاب «مناقب» از على بن رباح نقل مى کند که على بن ابى‌طالب(ع) و ابىّ بن کعب قرآن کریم را در زمان پیامبر خدا(ص) گرد آوردند.

11) در روایاتى که ابوبکر حضرمى از امام صادق(ع) نقل مى‌کند، آمده است که پیامبر(ص) به على(ع) فرمود: «قرآن پشت رختخواب من است، در نوشته‌ها و حریر و کاغذها. آن را بگیرید و تباه نسازید، آن گونه که یهود، تورات را ضایع ساختند»(3). على(ع) هم رفت و آن را در قماش زردى جمع کرد و بر آن مهر زد.

12) حدیث ثقلین دلیل دیگری است که جمع قرآن در زمان پیامبر اکرم(ص) انجام یافته بود و اگر این حدیث را بر آن چه ذکر کردیم بیفزاییم، شکّى باقى نمى‌ماند که قرآن در عهد پیامبر(ص) گردآورى شده بود که فرمود: «من در میان شما دو چیز نفیس باقى مى‌گذارم: کتاب خدا و عترتم، آن چه که اگر به آن دو تمسک بجویید، هرگز گمراه نمى‌شوید و آن دو از هم جدا نمى‌شوند تا آن که کنار حوض کوثر بر من وارد شوند»(4).

این حدیث آشکارا ثابت مى‌کند که قرآن در زمان پیامبر(ص) جمع‌آورى شده بود، اما این سخن که در سینه‌ها محفوظ بود، سخنى نادرست است و اگر این حدیث بر نگارش منظم قرآن در زمان پیامبر(ص) دلالت نکند، حداقل دلالت دارد بر این که سوره‌هاى قرآن و جاى آیات در زمان رسول خدا(ص) منظم بود، هر چند که بر ورق هم نگاشته نباشد(5).

منابع: 
1) مسند احمد، ج 2، ص 428.
2) البیان، ص 26 ـ 27.
3) تاریخ القرآن، ص 7 و 8.
4) این حدیث از احادیث متواتر بلکه بیش از حدّ تواتر است.
5) گردآوری از کتاب: سیماى عقاید شیعه، آیت الله جعفر سبحانی، مترجم: جواد محدثی، نشر مشعر، چاپ: دارالحدیث، بهار 1386، ص 178.

برگرفته از: آیین رحمت، معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی

تهیه و تنظیم: تقی قاسمی خادمی