کتاب؛ ابزار تغییرات فرهنگی در طول تاریخ
کتاب همواره در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین ابزار وقوع تغییرات فرهنگی محسوب می‌شد و کتاب آسمانی قرآن این مهم را به عالی‌ترین وجه محقق کرد؛ به همین دلیل در بسیاری از آیات قرآن به قرائت این کتاب آسمانی سفارش و در کنار این توصیه به شیوه‌ای غیرمستقیم، روش‌های اثربخش بودن مطالعه نیز ذکر شده است.
نزول وحی بر پیامبر عظیم‌الشأن اسلام با فرمان به خواندن آغاز شد و تعلیم و تعلم مبتنی بر قلم را مورد تأکید قرار داد. در دین مبین اسلام که اولین آیات آن با واژه‌های علم و قلم همراه بوده، بیش از هر دین و مذهب دیگری به لزوم مطالعه توجه شده است؛ برای نمونه حضرت علی(ع) در این خصوص می‌فرماید: «من در عجبم از مردمی که به غذای جسم خویش اهمیت می‌دهند؛ اما به مطالعه که برای تغذیه روح آنان است، این چنین بی‌اعتنا هستند.»
کتاب محصول تجربه‌های بشری، خلاقیت‌های ذهنی و آموخته‌های درازمدت انسان‌هاست. کتاب حافظ علوم و محصولات فکری بشری و وسیله انتقال علوم به دیگر زمان‌ها و نسل‌هاست. سهم کتاب در انتقال دانش گاهی به مراتب فراتر از سهم دیگر ابزار آموزشی است؛ از این‌رو کتابت و کتابخوانی در فرهنگ و تمدن اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. امام صادق(ع) در این زمینه می‌فرماید: «دانش خود را بنویس و آن را در میان برادرانت منتشر کن.» امام حسن مجتبی(ع) نیز به فرزندان و برادرزادگان خود در زمینه دانش‌اندوزی و نگارش آثار علمی چنین توصیه کرد: «شما کوچکترهای قوم هستید و به زودی بزرگان قوم خواهید شد؛ پس دانش بیاموزید. هر کس از شما نتواند علم را حفظ کند و به خاطر بسپارد، آن را بنویسد و در خانه‌اش قرار دهد.»
ارزش کسب مهارت خواندن و مطالعه کردن در صدر اسلام به حدی بود که در پایان جنگ بدر، به اسرای مشرکان چنین اعلام شد که اگر آنها بتوانند به ۱۰ نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بیاموزند، آزاد خواهند شد. پیامبر(ص) به منظور تشویق اصحاب خود برای فراگیری خواندن و نوشتن به آنها می‌فرمود: «هرگاه مؤمنی از دنیا برود و یک ورق از خود بر جای بگذارد که در آن دانشی مکتوب باشد، همان برگه در روز قیامت میان او و آتش، پوشش و مانعی خواهد بود.» امام علی(ع) نیز درباره لذت مطالعه و اکتساب آرامش حاصل از آن می‌فرمود: «کسی که با کتاب‌ها تسلی بیابد، هرگز آرامش را از دست نخواهد داد.»
فضیلت کسب علم در آموزه‌های دینی
قرآن علم را نور و جهل را تاریکی می‌خواند و مدارج عالی و مقامات رفیع را مختص عالمان و اندیشمندان مؤمن می‌داند. خداوند در آیه ۱۱ سوره مجادله می‌فرماید: «خدا کسانی که ایمان آورده‌اند و کسانی را که علم به آنان داده شده است، درجات عظیمی می‌بخشد.» قرآن عالمان را مرجع علم و محور مراجعات معرفی کرده و از مردم خواسته است تا مجهولات ذهنی خود را با آنان در میان بگذارد: «اگر نمی‌دانید، از آگاهان بپرسید.» (آیه ۴۳ سوره نحل).
از دیدگاه قرآن یکی از ویژگی‌های علم و دانش، دوام و ماندگاری منافع آن به شمار می‌رود و اجر و پاداش آن هم حتی پس از مرگ بر انسان مترتب است. آموختن و آموزش در جهان آفرینش از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و خداوند سبحان اولین معلم انسان است: «خداوند رحمان قرآن را تعلیم داد؛ انسان را آفرید؛ به او بیان آموخت.» (الرحمن، آیات ۴ ـ ۱).
اهمیت دانش‌ورزی در کلام معصومین(ع)
پیامبر مهربانی‌ها درباره اهمیت علم‌اندوزی و دانش به حضرت علی(ع) چنین فرموده است: «ای علی، بر تو باد فراگیری دانش، گرچه در سرزمین چین باشد؛ چراکه نزد خداوند، چیزی محبوب‌تر از آن نیست که آدمی یا دانشور باشد یا دانشجو و یا شنونده مسائل علمی.» شاید پیامبر اکرم(ص) از ذکر مثال کشور چین درصدد بیان کسب علم در سخت‌ترین شرایط بوده؛ چراکه سرزمین چین از منظر اعراب آن زمان یکی از دورترین مناطق و سفر به آن، از دشوارترین سفرها محسوب می‌شده است. علاوه بر این، شاید پیامبر(ص) بر این نکته تأکید داشته که فراگیری دانش آنچنان دارای اولویت است که باید سختی آموزش زبان مردم آن دیار (چین) را که یکی از سخت‌ترین زبان‌های دنیاست، به جان خرید و حتی با وجود تفاوت زیاد در دین، آیین و سبک زندگی چینی‌ها با فرهنگ اعراب، در فراگیری دانش از آنها کوتاهی نکرد.
پیامبر(ص) روزی وارد مسجد شد. دو گروه در مسجد نشسته بودند؛ دسته‌ای قرآن می‌خواندند و نیایش می‌کردند و جمعی می‌آموختند و آموزش می‌دادند. حضرت محمد(ص) فرمود: «هر دو گروه کار نیک می‌کنند. اینان قرآن و خدا را می‌خوانند و اگر خدا بخواهد، به‌خاطر عملکردشان به آنها می‌بخشد یا بازمی‌دارد و آنان فرامی‌گیرند و می‌آموزند. همانا من آموزگار برانگیخته شدم.» سپس در جمع گروه دوم نشست.
رسول خدا(ص) به اصحاب خود سفارش می‌کرد که «دانش آموزید که فرا گرفتنش، نیکی است؛ تدریسش عبادت است و جست‌وجوی آن جهاد به شمار می‌رود؛ آموختنش به جاهل صدقه محسوب می‌شود و بخشش به کسی که سزاوار آن است، نزدیکی به آفریدگار به شمار می‌آید؛ زیرا دانش ابزار دانستن حلال و حرام است و جوینده‌اش را به جاده‌های بهشت می‌کشاند؛ از هراس تنهایی می‌رهاند و در غربت هم‌صحبت است؛ راهنمای امور نهان است و صلاحی برای دشمنان و زیوری برای دوستان؛ دانش حیات دل‌ها و روشنی چشم‌ها از کوری جهل است، با دانش است که آفریدگار اطاعت و پرستش می‌شود و دانش پیشوای خرد است...»
جایگاه کتابخانه در اعتلای تمدن اسلامی
در دوران شکوفایی تمدن اسلامی، کتابخانه‌های فراوانی اعم از عمومی، خصوصی، شخصی و آموزشی تأسیس و تعدادی از آنها از شهرت و عظمت فراوانی برخوردار شدند. خلفای بنی‌عباس از بزرگترین مشوقان در زمینه تأسیس کتابخانه بودند، آنها مدارسی برپا و کتابخانه‌های نفیسی برای آنها ایجاد کردند. بزرگترین کتابخانه‌های جهان اسلام را می‌توان کتابخانه خلفای بنی‌عباس در بغداد دانست که تا قبل از هجوم مغول‌ها رونق ویژه‌ای داشت. از دیگر کتابخانه‌های معروف دوران اوج تمدن اسلامی، می‌توان به کتابخانه فاطمیون در مصر و کتابخانه خلفای بنی‌امیه در آندلس اشاره کرد؛ اما به‌طور کلی می‌توان ادعا کرد که از همان روزهای نخستین ظهور اسلام که مساجد و مدارس تأسیس می‌شد، کتابخانه‌ها نیز در کنار آنها پدید می‌آمد، به‌صورتی که کمتر مدرسه‌ای در عراق، خراسان، سوریه و مصر پیدا می‌شد که کتابخانه‌ای در کنار آن نباشد.
یکی از مهم‌ترین اهداف نزول قرآن کریم، تغییر فرهنگ و عادات مردم آن عصر و نفوذ و تثبیت عناصر جدید فرهنگی در آن دوران بود. کتاب نیز همواره در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین ابزار وقوع این تغییرات فرهنگی محسوب می‌شد و کتاب آسمانی قرآن این مهم را به عالی‌ترین وجه محقق کرد؛ به همین دلیل در بسیاری از آیات قرآن به قرائت این کتاب آسمانی سفارش و در کنار این توصیه به شیوه‌ای غیرمستقیم، روش‌های اثربخش بودن مطالعه نیز ذکر شده است؛ برای نمونه قرآن در آیه ۱۰۶ سوره اسرا بر خواندن همراه با طمأنینه و رعایت فاصله‌بندی مناسب برای کتابخوانی اشاره کرده و علامه طباطبایی(ره) نیز در این‌باره می‌فرماید: «معارف در نزد خدا در قالب الفاظ و عبارات بوده که جز به‌تدریج در فهم بشر نمی‌گنجیده است.»
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
