اسلام؛ منادی آزادی و کرامت انسانی بردگان
اسلام در مواجهه با نظام برده‌داری، ابتدا با غیرانسانی خواندن بردگی، به ایجاد زمینه‌های لازم به‌منظور حذف برده‌داری پرداخت و در کنار توصیه به نیکی و رعایت حقوق انسانی بردگان، اقدامات عملی و دستورات قانونی شامل مسدود کردن راه‌های رایج برده‌گیری و اعمال راهکارهایی برای آزادسازی تدریجی بردگان را نیز در دستورکار قرار داد.
بردگی به مفهوم دارایی و همچون یک کالا در تملک انسان دیگر بودن، معنا شده است. انسان‌ها در حیات اجتماعی خود، همواره در معرض جنگ و تهاجم قرار دارند و لذا بردگی و اسارت، سابقه‌ای به درازای تاریخ داشته است و سابقه آن را می‌توان تا هشت سال پیش از میلاد نیز دنبال کرد.
هرچند بردگی ابتدا در مصر باستان، بابل، آشور، چین و هندوستان پدید آمد، اما پس از آن در یونان و روم باستان به شکل کلاسیک خود تکامل یافت. در زمان افلاطون و سقراط، حتی نظریه برده‌داری به معنای اینکه برخی انسان‌ها ذاتاً برده به دنیا می‌آیند، در میان یونانی‌ها پذیرفته شده بود؛ اما به‌تدریج و پس از فروپاشی امپراتوری روم، نظام برده‌داری سنتی در اروپا کم‌کم ناپدید شد. دانمارک اولین کشور اروپایی بود که برده‌داری سنتی را ممنوع کرد. در اوایل قرن 19، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا نیز تجارت برده را غیرقانونی اعلام کردند.
برده‌داری در قاره آفریقا و آسیا نیز وجود داشت و کاملاً پذیرفته شده بود تا اینکه اعلامیه جهانی حقوق بشر، برده‌داری و تجارت برده را در تمام اشکال آن ممنوع اعلام کرد و در قرن 20، تمامی کشورهای جهان نظام سنتی برده‌داری را لغو کردند. هرچند مع‌الاسف برده‌داری در قالبی مدرن همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد و در بسیاری از نقاط جهان، مردم هنوز مجبور به انجام کار اجباری هستند و قاچاق انسان پدیده نامطلوب جهان معاصر ماست.
ظهور اسلام و برده‌داری
در عربستان نیز همچون سایر نقاط جهان، برده‌گیری به جز جنگ، از راه ربودن و گرفتن افراد برای استفاده از نیروی کار آنان، برده شدن کودکان متولدشده از بردگان، خرید کودکان از والدین به‌دلایلی چون فقر، بدهکاری و... نیز رواج داشت. حتی در این دوران، برده‌داران کنیزان خود را به روسپی‌گری وامی‌داشتند و مزدش را برای خود می‌گرفتند. بعثت پیامبر اسلام(ص) و تبلیغ دین برابری و برادری، ممنوعیت تمامی راه‌های برده‌داری را در سرزمین‌های اسلامی از جمله عربستان باعث و به جز اسرای کفار حربی و کودکان متولدشده از بردگان، تمامی راه‌های دیگر آن ملغی شد. این اقدامات در حالی به وقوع می‌پیوست که پس از مدتی به‌دلیل فتوحات سریع و گسترش اسلام به مناطق گوناگون، ورود برده‌های جدید به حوزه حکمرانی اسلامی بسیار زیاد شده بود؛ اما از آنجا که مرزهای قلمرو اسلام به‌تدریج تثبیت شد، این ورود کاهش یافت و اسرای جنگ‌های بعدی بین مسلمانان و مسیحیان مبادله شدند.
با این وجود برای برچیدن بردگی که با تار و پود اجتماع آن روز درهم‌تنیده بود، اقدامات زمان‌مند و تدریجی لازم بود تا قوانین انسانی برای رعایت حقوق بردگان و آزادسازی آنان در جامعه نهادینه شود و مردم و بردگان را برای این تحول مهم اجتماعی و لغو کامل آن آماده کند. اسلام فقط براساس ضرورت موقت و آمیختگی بسیار زیاد برده‌داری با نظام اقتصادی و اجتماعی مردم آن زمان، برده‌داری را تحمل کرد و به لغو کامل آن اقدام نکرد؛ زیرا برده‌داری دارای ساختاری جهانی بود که در زندگی مردم آن روزگار بسیار ریشه دوانده بود و انحلال یک‌روزه آن در قلمرو وسیع حکومت اسلامی، بروز انبوه مشکلات را به دنبال داشت. برای حکومت نوپای اسلام که خود با مشکلات و دشمنان بسیار داخلی و خارجی روبه‌رو بود، قیام علیه این فرهنگ کهنه و دیرپا به احکام زمان‌مند و اعلام ممنوعیتی تدریجی نیاز داشت تا هم جامعه با تغییر و تحول مناسب برای پذیرش نوع جدیدی از زندگی که در آن، همه از حقوق انسانی یکسان بهره‌مند باشند، آماده شود و هم خود بردگان آمادگی روحی و استقلال مالی و مادی کافی را برای شروع یک زندگی مستقل و بدون حمایت یا چیرگی اربابان خود پیدا کنند.
به سبب اهمیت موضوع برده‌داری، در قرآن حداقل ۲۹ آیه درباره بردگان نازل شده که بیشتر شامل مضامینی چون آزادسازی آنها، احکام و محدودیت‌های مربوط به روابط جنسی با کنیزان و... است. احکام قرآن دو تغییر عمده در آیین برده‌داری آن زمان به وجود آورد؛ یکی توصیه به آزادسازی بردگان و دوم ممنوعیت بردگی افراد آزاد.
همچنین اسلام با عادات نادرست مردم آن زمان مبنی بر استفاده از الفاظ بنده و کنیز برای بردگان مقابله کرد و به مسلمانان توصیه شد که بردگان و کنیزان را با لفظ پسر و دختر بخوانند. دستورات اخلاقی برای حفظ جان آنها و توصیه به رعایت حقوق انسانی آنان همچون منع شکنجه و پذیرش بردگان همچون اعضای خانواده، چهره سنتی نظام برده‌داری را در عربستان متحول کرد و ندای برابری، کرامت ذاتی و منزلت یکسان انسان‌ها را قرن‌ها پیش از تصویب قوانین بین‌المللی به گوش جهانیان رسانید.
اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نیز نهایت احترام را در حق برده‌ها روا می‌داشتند و برای آنان حقوق خاصی قرار داده بودند. امام رضا(ع) با بردگان خود بر سر یک سفره غذا می‌خورد. نقل است که حضرت علی(ع) روزی به قنبر، غلام خود دستور داد تا دو لباس، یکی به قیمت یک درهم و دیگری به قیمت دو درهم بخرد. قنبر لباس‌ها را خرید و به حضرت داد. امام لباس دو درهمی را به قنبر داد و لباس یک درهمی را برای خود برداشت. وقتی قنبر از علت این کار سؤال کرد، حضرت فرمود: «من سنی گذرانده‌ام و همین لباس برای من کافی است؛ ولی تو جوانی و به لباس بهتر احتیاج داری.»
در حدیث دیگری از امام رضا(ع) چنین روایت شده است که «هر گاه کسی بنده‌ای را آزاد کرد که چاره‌ای ندارد، بر اوست که آن برده آزادشده را تکفل کند تا به حد بی‌نیازی از او برسد.» حضرت محمد(ص) نیز می‌فرماید: «از همان چیزی که می‌خورید، به بردگان خود بخورانید و از آنچه می‌پوشید، به بردگان‌تان بپوشانید.»
اقدامات اسلام در مواجهه با نظام برده‌داری
نویسنده مقاله «کنکاشی در مفهوم بردگی در اسلام با توجه به مقتضیات جهان معاصر» (فصلنامه جستارهای حقوق عمومی، شماره دوم، پاییز ۱۳۹۶)، برنامه اسلام را در مواجهه با نظام برده‌داری بررسی کرده است. او معتقد است که مطابق با آیات قرآن در گام‌های نخستین لغو برده‌داری، ابتدا برده دیگری شدن به شدت نهی و خلاف شأن و کرامت انسان قلمداد شد؛ برای نمونه در آیه ۸۰ سوره آل عمران خداوند چنین فرموده است: «خدا به شما فرمان نمی‌دهد که فرشتگان و انبیا را ارباب خود قرار دهید. آیا ممکن است پس از آنکه تسلیم خدا شدید، او شما را به کفر فرمان دهد؟»
اسلام در قدم اول برای آزادی انسان‌ها و استقلال شخصیت هر فرد و نفی هرگونه روابط بنده و اربابی به ایجاد زمینه‌های لازم به منظور حذف برده‌داری پرداخت و در آیات متعددی در سوره‌های بلد، مجادله، مائده و نساء از مردم خواست تا در آزاد کردن بردگان پیش‌قدم شوند.
از دیگر دستاوردهای دوران ظهور اسلام، تحت حمایت قرار گرفتن اسرا و بردگان جنگی بود. همچنین آزادی عمل مالکان بردگان در شکنجه، بیگاری و برقراری روابط جنسی با آنها، تحت دستورات و قوانین دین اسلام ممنوع و محدود و در عوض راه‌های متعددی برای آزادسازی آنان از جمله آزادی در برابر سوادآموزی به مسلمانان، گرفتن فدیه برای آزادی آنها و آزاد کردن آنان بدون اخذ هیچ عوضی به مسلمانان توصیه شد. دین اسلام در کنار توصیه به نیکی و رعایت حقوق انسانی بردگان، اقدامات عملی و دستوراتی قانونی نیز صادر کرد که از نظر نویسنده مقاله یادشده به شرح زیر است:
مبارزه با ورود بردگان جدید به حوزه بردگی
اسلام با مسدود کردن راه‌های رایج برده‌گیری در آن زمان به مقابله با به وجود آمدن بردگان جدید پرداخت. پیامبر(ص) در این‌باره می‌فرمود: «بدترین مردم کسی است که انسان‌ها را بفروشد.» اسلام از نظر فرهنگی هم با این پدیده مقابله کرد و با انواع روش‌ها سعی در محدود کردن آن داشت. بسیاری از این افراد با دادن فدیه و یا با تعلیم خواندن و نوشتن به مسلمانان آزادی خود را به دست می‌آوردند؛ لذا با این تمهیدات اکثر بردگان و کنیزان باقی‌مانده در جامعه، برده‌زاده یا کسانی بودند که دلالان و تجار برده از مناطق آفریقایی و مانند آن اسیر می‌کردند.
از آنجا که بردگان از دیرزمان تحت کفالت ارباب خود می‌زیستند و در اثر زندگی طفیلی‌وارشان، بی‌تجربه و بی‌استعداد بار آمده بودند، آزادی دفعی آنها خطرآفرین بود و موجب اختلال نظام اقتصادی جامعه می‌شد. اسلام نیز با در نظر داشتن چنین مواردی برای آزادی بردگان، طرحی بسیار دقیق و زمان‌بندی شده عرضه کرد. قرآن با تحریم قمار، حرام کردن خرید و فروش اموال دزدی و وضع قوانین خاص درباره بدهکاران ورشکسته، این اقسام از برده‌داری را برانداخت و برای آزادی تدریجی بردگان موجود، راهکارهایی نظیر اهتمام به مسئله ازدواج بردگان، نهی از واداشتن کنیزان به فحشا، زمینه‌سازی برای آزادی بردگان، کمک مالی به برده‌ها برای استقلال مالی بعد از آزادی و تخفیف در مجازات آنها را مطرح کرد.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
