اثبات رجعت در آیات قرآن کریم

در شانزدهمین روز ماه مبارک رمضان، خبرنگار ایکنا از اصفهان در گفت‌وگو با علی‌اکبر توحیدیان، دکترای علوم قرآن و حدیث و پژوهشگر قرآن طی سلسله گفت‌وگوهای قرآنی ویژه این ماه با موضوع «حیات قرآن از ازل تا ابد»، به مرحله حاکمیت قرآن در دوران پسامهدویت می‌پردازد. در ادامه، متن شماره شانزدهم این گفت‌وگو را مطالعه می‌کنید. 

ایکنا ـ در حکومت مهدوی، رجعت چه زمانی اتفاق می‌افتد؟ 

در شرح مرحله‌ پسامهدویت و حاکمیت قرآن در این دوران، باید به مهم‌ترین موضوع آن یعنی «رجعت» بپردازیم. موضوع رجعت در مرحله قبل مبحث ما یعنی دوران حکومت مهدوی ریشه دارد و ادامه و نتیجه آن در دوران پسامهدوی پدید می‌آید؛ به عبارت دیگر آن بخش از رجعت که شامل بازگشت یاران حضرت برای برپایی قیام و به پیروزی رساندن انقلاب مهدوی است و در بعضی از منابع آمده، به مرحله قبل در دوران حاکمیت و اقامه امامت شخص حضرت مهدی(عج) مربوط می‌شود و آن بخش از رجعت که بعد از حاکمیت حضرت قائم(عج) و البته معاصر ایشان تحقق می‌یابد، به دوران پسامهدوی و حاکمیت و اقامه امامت سایر ائمه(ع) برمی‌گردد.

بیشتر بخوانید:

• حکومت مهدوی و تحقق هیمنه قرآن بر عالم هستی
• قرآن و قاریان قرآن در هنگامه ظهور
• اعجاز قرآن در قرون آینده و پیش از ظهور موعود(عج)
• قرآن در کنار عترت؛ نسخه نجات‌بخش انسان امروز
• قرآن، فوق معجزه است
• تفوق قرآن بر همه علوم اکتسابی انسان
• تحول در تفاسیر قرآن از آغاز غیبت کبری
• بهبود وضعیت تفسیر قرآن و جمع‌آوری حدیث در دوره غیبت صغری
• ماجرای محنت‌القرآن و ۱۵ سال اختلاف در جامعه اسلامی
• قرآن در بیانات امیر بیان
• قرآن در دوران خلافت خلفای راشدین
• قطعی بودن جمع‌آوری، تدوین و تنظیم قرآن در زمان حیات پیامبر(ص)
• آغاز و پایان حیات قرآن در عالم دنیا
• قرآن؛ حافظ و نگه‌دار کتب آسمانی پیش از خود
• قدیم یا حادث بودن قرآن از منظر شیعه

در این مرحله باید به شهادت حضرت مهدی(عج) به‌مثابه مهم‌ترین حادثه این دوره از دیدگاه قرآن و روایات هم اشاره‌ای داشته باشیم. با توجه به اینکه ما در نیمه‌ ماه شعبان به‌مناسبت میلاد ولی‌عصر(عج)، مطالبی راجع به رجعت تقدیم کرده‌ایم، مخاطبان ارجمند را به آن دو گفت‌وگو ارجاع می‌دهیم و در این مجال، مطالبی غیرتکراری در راستای تکمیل آن بحث عرض می‌کنیم. عناوین مباحث پیشین عبارتند از «مهدویت، به بار نشستن آرمان‌های انبیا و صلحای عالم است» و «انتظار فرج یعنی آمادگی برای اجرای فرمان الهی» که مخاطبان می‌توانند با جست‌وجو در سایت خبرگزاری ایکنا شعبه اصفهان، آنها را بیابند و مطالعه کنند.

ایکنا ـ درباره رجعت توضیح دهید. 

واژه رجعت از نظر لغوی به معنای بازگشت است، دلالت بر تکرار دارد و در اصطلاح فرهنگ معارف دینی به معنای زنده شدن درگذشتگان از مؤمنان محض و کفار محض در همین دنیا و درواقع ادامه‌ حیات قبلیشان است که مطابق منابع حدیثی و دعایی، پس از ظهور حضرت ولی‌عصر(عج) اتفاق خواهد افتاد. در اثبات این حقیقت، علمای علم کلام و اصول عقاید، دو مطلب را مطرح کرده‌اند: ا ـ بررسی امکان پدیده رجعت ۲ ـ بررسی وقوع این امکان. 

بررسی امکان به این معناست که از اساس آیا چنین امری شدنی است؟ بررسی وقوع هم به این معناست که آیا این اتفاق افتاده یا خواهد افتاد یا خیر؟ در پاسخ به سؤال اول، آفریدن دو صورت دارد؛ یکی اینکه شیء وجود نداشته و عدم بوده است که خالق آن‌‌را می‌آفریند. صورت دوم این است که شیء آفریده و بعد متلاشی شده و در ظاهر از بین رفته است و خالق دوباره اجزای متلاشی‌شده را به یکدیگر متصل و شیء را بازآفرینی می‌کند. 

حال پرسشی که مطرح می‌شود، این است که کدام‌ یک از این دو نوع آفرینش از نظر عقلی و منطقی دشوارتر است؟ در پاسخ آن باید عرض کنیم که به‌طور مسلم، صورت اول دشوارتر و صورت دوم آسان‌تر محسوب می‌شود. موضوع رجعت از نوع دوم است که از لحاظ عقلی آسان‌تر به‌شمار می‌رود؛ بنابراین امکان وقوع آن وجود دارد و محال نیست. در پاسخ به پرسش دوم، عرض می‌کنیم که تاریخ بهترین شاهد بر این ادعاست و ما در تاریخ امت‌های گذشته و همچنین در تاریخ اسلام، نمونه‌های اثبات شده‌ای داریم که بیان خواهیم کرد.

تذکر این نکته هم ضرورت دارد که مخاطبان ما در این مباحث، منکران خدا و یا معتقدان به سایر ادیان نیستند که باید با آنها به شکل دیگری بحث کرد؛ به عبارتی نخست باید بر سر مبانی به وحدت رسید و سپس در این‌گونه موارد مباحثه کرد؛ پس مخاطبان ما کسانی هستند که به اسلام، قرآن و حدیث معتقدند و ادله چهارگانه قرآن، سنت، عقل و اجماع را قبول دارند.

ایکنا ـ رجعت را براساس آیات قرآن اثبات کنید. 

بهترین و مهم‌ترین عبارت قرآنی که رجعت را امکان‌پذیر و اثبات می‌کند، عبارت مشهوری‌ست که به‌طور مکرر در قرآن ذکر شده است: «اِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِير؛ حتماََ خداوند بر هر چیزی و کاری تواناست.» سند دوم از قرآن، آیه ۴۰ سوره مبارکه قیامت است: «أَلَيْسَ ذَلِكَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى؛ آیا خداوند خالق نمی‌تواند مردگان را زنده کند» سند سوم از قرآن، آیات ۷۸ و ۷۹ سوره شریفه یس است: «... قَالَ مَن يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ، قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ؛ گفت: چه کسی استخوان‌ها را زنده می‌کند، در حالی که پوسیده شده، بگو آن کس که بار اول آفرید، او را زنده می‌کند، خالقی که به تمام مخلوقات داناست.» 

آیاتی از قرآن مجید که موضوع رجعت در امت‌های پیشین را تأیید می‌کند: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِن دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ...؛ آیا ندیدی آنان که از ترس مرگ بیرون رفتند از خانه‌هایشان و ایشان هزاران نفر بودند، پس خداوند به ایشان فرمود بمیرید (مُردند)، سپس خداوند آنها را زنده کرد.» (بقره/ ٢۴٣) 

دومین آیه از قرآن در این زمینه، آیه ۲۵۹ سوره مبارکه بقره است: «أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ يُحْيِي هَـٰذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ...؛ کسی بر دهی می‌گذشت که سقف‌های ساختمان‌هایش فروریخته بود. گفت: چگونه خداوند مردگان را زنده می‌کند، بلافاصله خداوند او را برای مدت ١٠٠ سال میراند، سپس او را برانگیخت (زنده کرد).» 

سومین آیاتی که بر زنده‌شدن مردگان در دنیا یا رجعت در امت‌های گذشته دلالت می‌کند، آیات ۵۵ و ۵۶ سوره مبارکه بقره است: «وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَىٰ لَن نُّؤْمِنَ لَكَ حَتَّىٰ نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ. ثُمَّ بَعَثْنَاكُم مِّن بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ هنگامی که پیروان حضرت موسی(ع) گفتند: ما ایمان نمی‌آوریم تا اینکه خدا را ببینیم، خداوند آنها را (که ۷۰ نفر بودند) با صاعقه‌ای میراند، ولی بنابر درخواست حضرت موسی(ع) همه را زنده کرد.»

بخش سوم آیات رجعت، آیاتی‌ست که به وقوع رجعت در امت اسلام اشاره دارد. آیه اول: «وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا...؛ و یاد کن روزی را که از هر امتی، گروهی محشور می‌کنیم.» (نمل/ ۸۳). مفسران بزرگی مانند ملافتح‌الله کاشانی(ره)، صاحب تفسیر منهج‌الصادقین (ج ۸، ص ۱۳۴) و علامه طباطبایی(ره) (المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۸) با بیان دلایلی فرموده‌اند که این آیه دال بر رجعت برخی از مردگان پیش از قیامت در این دنیاست. 

آیه دوم مورد ادعا، سوره مبارکه غافر، آیه ۱۱ است: «قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَىٰ خُرُوجٍ مِّن سَبِيل؛ کفار گفتند: پروردگارا، ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی. به گناهانمان اعتراف کردیم. آیا بر نجات ما از آتش جهنم راهی وجود دارد» روایاتی از امام محمد باقر(ع) و امام صادق(ع) داریم که می‌فرمایند: «منظور از دو بار مردن و دو بار زنده‌شدن در این آیه، رجعت است.»

سند سوم در این قسمت، آیات ۳۹ و ۳۸ سوره شریفه نحل است‌: «وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَا يَبْعَثُ اللَّهُ مَن يَمُوتُ بَلَىٰ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ، لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ...؛ گروهی که به الله اعتقاد دارند و در نتیجه منکر قیامت هم نیستند، به خدا سوگند یاد می‌کنند که پروردگار مردگان را برنمی‌انگیزد یا زنده نمی‌کند. نه، این‌چنین نیست. این وعده‌ حقی‌ست، اما اکثر مردم نمی‌دانند.» مفسران می‌گویند چون این‌ها به خدا و قیامت معتقدند، این زنده شدن مربوط به دنیا و درواقع همان رجعت است.

آیات دیگر در این قسمت بحث عبارتند از آیه ۵۵ سوره نور و ۹۵ سوره انبیا. بنابراین از نظر عقلی و آیات قرآن کریم، موضوع رجعت همزمان با استقرار دولت مهدوی، حقیقتی اثبات‌شده‌ است و هیچ‌گونه شک و تردیدی در آن وجود ندارد.

ایکنا ـ برای اثبات موضوع رجعت، چه منابعی وجود دارد؟ 

از جمله مسائل اعتقادی و از مسلمات شیعه اثنی‌عشری و ضروریات این مذهب حقه، موضوع رجعت (صرف‌نظر از جزئیات آن) است که ده‌ها آیه قرآن، روایت و همچنین دلایل عقلی بر آن صحه می‌گذارد. به علاوه، کتاب‌های متعددی با نام «کتاب‌الرجعة و اثبات‌الرجعة» به نقل آن پرداخته‌اند که بیش از ۴٠ کتاب از قدما در این زمینه وجود دارد. همچنین در کتاب‌های بزرگ و مرجع علمای بزرگ و نامدار، بابی در این موضوع افتتاح شده و آن‌ را اثبات و تثبیت کرده‌اند که متجاوز از ٧٠ منبع است. 

از نظر روایات، ده‌ها روایت حتی از طریق عامه (اهل تسنن) تأییدکننده‌ موضوع رجعت وجود دارد که در کتاب‌هایشان مانند جامع‌البیان طبری، صحیح ترمذی، اصول کافی، عیون اخبارالرضا(ع)، بحارالانوار و نیز کمال‌الدین و امالی صدوق قابل جست‌وجوست.

موضوع رجعت در بسیاری از زیارتنامه‌ها و ادعیه نیز آمده است که از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ جامعه کبیره، زیارت امام زمان(عج)، زیارت عیدین، رجبیه، سوم شعبان، وداع ائمه(ع)، اربعین، زیارت قائمیه، زیارت پیامبر اکرم(ص)، زیارات رابعه و خامسه امیرالمؤمنین(ع)، زیارت حضرت ابوالفضل(ع)، دعای عهد، دعای حریق، دعای دحوالارض، دعای نماز عید، دعای جمعه، دعای اضحی و دعای روز تولد امام حسین(ع).

علاوه بر منابعی که عرض کردیم، اجماع علمای بزرگ که کاشف از قول امام معصوم(ع) است نیز دلیلی دیگر بر صحت ادعای رجعت محسوب می‌شود؛ علمایی مانند شیخ صدوق(ره)، ابن‌بابویه، سیدمرتضی علم‌الهدی(ع) و شیخ حر عاملی(ره) و همچنین علمای بزرگی مانند شیخ مفید(ره)، علامه طبرسی(ره)، علامه مجلسی(ره)، علامه طریحی(ره) و سیدابوالحسن اصفهانی(ره) گفتار و نوشتاری دارند که همگی مؤید ادعای رجعت است. 

ایکنا ـ هدف رجعت را تبیین کنید. به نظر شما مهم‌ترین حادثه‌ای که پس از رجعت رخ می‌دهد، چیست؟ 

اول اینکه بعضی از موارد وجود دارد که اهدافش از ابتدا برای ما مکشوف نیست و بعد از حادث شدن آشکار می‌شود. دوم، تشفی خاطر مظلومان. سوم، انتقام از ظالمان. چهارم، توفیق در رکاب آمدن آرزومندان و عاشقان ولایت و پنجم به منصه ظهور رسیدن قابلیت‌های افراد به‌ویژه معصومین(ع) و تکمیل رسالت آنها در شرایط مطلوب دوران مهدوی، از جمله اهدافی‌ست که می‌توان برای رجعت برشمرد. 

حادثه‌ مهم دیگری که در این مرحله یعنی بعد از وقوع رجعت اتفاق می‌افتد، شهادت حضرت ولی‌عصر(عج) است که ظاهراََ از سوی زنی به نام «ملیحه» یا «سعیده» با ضربه‌ای که به سر مبارک حضرت می‌زند، اتفاق می‌افتد. مدت زمان حکومت حضرت مشخص نیست و اقوال گوناگونی وجود دارد. اولین امامی که در دوران رجعت بعد از ایشان به حکومت می‌رسد، مطابق روایات، امام حسین(ع) است؛ لذا غسل و کفن و دفن حضرت از سوی سیدالشهدا(ع) صورت می‌گیرد و حضرت انگشتری خود را به ایشان می‌دهند. 

درباره رحلت حضرت به استناد آیات ۱۵۴ بقره، ۱۶۹ آل‌عمران و ۱۰۵ توبه، همه‌ حضرات معصومین(ع) هم شهید و هم زنده‌اند. از سویی، انسان‌های کامل از همه‌ کمالات از جمله کمال بزرگی مانند شهادت حتماََ بهره‌مندند، وگرنه کامل بودنشان بی‌معناست؛ در نتیجه شهادت حضرت ولی‌عصر(عج) از مسلمات است. «اللهم اجعلنا من خیر انصاره و اعوانه والمستشهدین بین یدیه. آمین یا رب العالمین.»

زهراسادات محمدی