سرنوشت دو فرشته کاتب اعمال بعد از مرگ انسان

در عالم کودکی، همیشه بزرگترهایمان می‌گفتند فرشته‌هایی که بر شانه‌های ما نشسته‌اند، هر خیر و شری را که مرتکب شویم، به ثبت می‌رسانند. بزرگتر که شدیم، متوجه شدیم این موضوع حقیقت دارد و قرآن هم به آن اشاره کرده است؛ اما آیا تاکنون فکر کرده‌اید که سرنوشت دو فرشته کاتب ما بعد از مرگمان چه می‌شود؟ برای پاسخ به این پرسش، خبرنگار ایکنا از اصفهان به سراغ علی‌اکبر توحیدیان، پژوهشگر قرآنی و دکترای علوم قرآن و حدیث رفته است. در نخستین بخش این گفت‌وگو، مطالبی درباره چگونگی کسب اطلاعات راجع به فرشتگان و ویژگی‌ها و وضعیت این موجودات بیان شده که در ادامه متن آن را می‌خوانید.

ایکنا ـ ابتدا توضیح دهید با توجه به اینکه اطلاعات جزئی در آیات قرآن راجع به فرشتگان وجود ندارد، چگونه می‌توانیم پاسخ پرسش‌های خود را درباره این موجودات ملکوتی به دست آوریم؟ 

درباره‌ سرنوشت فرشتگان همراه انسان که در قرآن نیز با تعابیر گوناگون اعم از اسم و صفت نظیر رقیب و عتید، سائق و شهید (ق/ ۱۷، ۱۸ و ۲۱)، کراماً کاتبین و حافظین (انفطار/ ۱۰، ۱۱ و ۱۲) و رسلنا لدیهم یکتبون (زخرف/ ۸۰) ذکر شده، چهار نکته قابل توجه است که بیان آنها به نوعی پاسخ به همین پرسش نیز به‌شمار می‌رود. 

نکته‌ اول: به‌طور کلی بحث درباره چنین مقوله‌هایی که به‌طور محض غیرمادی هستند، از طریق علم و استدلال امکان‌پذیر نیست؛ چون ملموس و محسوس نیستند، فقط از طریق قرآن و روایات معصومین(ع) بیان و تبیین می‌شوند و روش دیگری برای درک این‌گونه حقایق وجود ندارد. قرآن و روایات که درواقع وحی الهی هستند، از مهم‌ترین و ضروری‌ترین منابع شناخت محسوب می‌شوند که در جای خودش به اثبات رسیده است.

نکته‌ دوم: تمام موجودات عالم به جز ذات اقدس الهی در وقت معین و مقدری که «اجل» نامیده می‌شود، مرگ را تجربه می‌کنند. فرشتگان هم از این قاعده مستثنا نیستند و همگی حتی ملک‌الموت که عزرائیل نام دارد، روزی خواهند مرد. با توجه به این قاعده‌ کلی، فرشتگان مراقب انسان هم در موعد اجلشان می‌میرند. 

نکته‌ سوم: قرآن در مقام بیان کلیات هر موضوعی، اشاره یا اشاراتی دارد و جزئیات به عهده‌ مفسران حقیقی آن یعنی حضرات معصومین(ع) است. درباره موضوع مورد بحث ما نیز همین‌طور است؛ یعنی قرآن به‌طور کلی وجود و شرح وظیفه‌ فرشتگان همراه انسان را معرفی و تأیید می‌کند و جزئیات را باید از احادیث استفاده کنیم.

نکته‌ چهارم: شاهدان و ثبت‌کنندگان اعمال انسان، منحصر به فرشتگان نیستند و طبق آیات قرآن مجید و روایات، خود خداوند، قرآن، پیامبران(ع)، پیامبر اکرم(ص)، ائمه معصومین(ع)، برخی از مؤمنان و شهدا، زمین، زمان (شب و روز)، اعضای بدن و نامه‌ اعمال (کتاب) انسان همگی شاهد بر اعمال انسان‌ها هستند.

با این مقدمه و برای روشن‌تر شدن بحث، پیش از پاسخگویی به سؤال مطرح‌شده به توضیح چند ویژه‌واژه در آن می‌پردازیم. ۱ ـ  این موجودات از جنس «ملئکه» هستند. ۲ ـ  مأموریت آنها ثبت و ضبط و مراقبت و حفاظت است. ۳ ـ به هنگام ضرورت، شهادت می‌دهند؛ یعنی از جمله‌ شهودند. ۴ ـ کریم و بزرگوارند. ۵ ـ همیشه همراه انسان هستند و تا پایان مأموریتشان سالم، زنده و بیدارند. ۶ ـ حالا پرسش این است که آیا این دو فرشته مأموریت دیگری هم دارند؟ برای رسیدن به پاسخ باید راجع به نوع ملئکه و مأموریت‌هایشان، انواع شاهدان اعمال، دلیل یا دلایل شهادتشان با وجود اینکه خود ذات اقدس‌ اله همیشه اشهدالشاهدین، ابصرالناظرین و محیط بر جزء و کل عالم  است، مطالبی بیان کنیم.

ایکنا ـ ملئکه چه ویژگی‌هایی دارند؟ 

درباره ملئکه به چند نکته توجه کنید. کلمه «ملئکه» جمع مَلَک است؛ موجوداتی که خداوند به‌مثابه واسطه فیض میان خود و این جهان مشهود آفریده و برای تدبیر امور دو عالم تکوین و تشریع به آنها مأموریت داده است. این موجودات، بندگان گرامی خدا به شمار می‌روند: «وَ قَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَٰنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُون؛ و مشرکان گفتند که خدای رحمان دارای فرزند است. خدا پاک و منزه از آن است، بلکه کسانی را که مشرکان فرزند خدا پنداشتند، از فرشتگان، مسیح و عزیر همه بندگان گرامی و مقرب خدا هستند که هرگز پیش از امر خدا کاری نخواهند کرد و هر چه کنند، به فرمان او کنند.» (انبیاء/ ۲۶ و ۲۷)

«الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا...؛ سپاس و ستایش مخصوص خداوندی‌ست که آسمان‌ها و زمین را از نیستی، خلعت هستی پوشانید و فرشتگان را واسطه قرار داد.» (فاطر/ ۱) الف و لامی که بر سر ملئکه آمده است، این مطلب را می‌رساند که تمام افراد و دسته‌های فرشتگان، رسل و وسائطی بین خدا و خلقش در اجرای اوامر هستند؛ خواه در امور تکوینیه و خواه در امور تشریعیه.

در بعضی از آیات قرآن به جای کلمه ملئکه، کلمه «رسل» به همین معنا به‌کار رفته است، مانند آیات ۶۱ سوره انعام، ۳۱ سوره عنکبوت و در بحث ما آیه ۲۱ سوره یونس: «إِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ؛ در حقیقت فرستادگان ما مکرها و خدعه‌هایی را که شما می‌کنید، می‌نویسند.» همچنین در آیه ۸٠ سوره زخرف می‌خوانیم: «أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ بَلَىٰ وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ؛ یا پنداشتند که ما سخنان پنهانی و درگوشی آنها را نمی‌شنویم؟ بلکه هم می‌شنویم و هم فرشتگان کاتب ما، همان لحظه در نزد آنها می‌نویسند.» 

فرشتگان در قرآن، گاهی با اسم و گاهی با عنوان توصیف شده‌اند. جبریل و میکال، نام دو ملک مقرب است و ملک‌الموت، الکرام‌الکاتبین، السفرةالبرره، الرقیب و العتید از جمله عناوینی هستند که برای بعضی از فرشتگان آمده است. ویژگی مهم فرشتگان که در قرآن به تصریح ذکر شده، انجام ندادن معصیت است: «...لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ؛ ملئکه در آنچه خداوند به آنها فرمان داده است، مخالفت نمی‌کنند و به آنچه امر شده‌اند، رفتار می‌کنند.» 

ویژگی دیگر ملئکه، اختلاف درجات و مراتب آنهاست، به‌طوری که مطیع و مطاع دارند: «وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ؛ و هیچ یک از ما فرشتگان نیست، مگر آنکه مرتبه و مقامى معلوم و مشخص در نزد خدا دارد.» (صافات/ ۱۶۴) و «مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ؛ در آنجا هم مطاع و هم امين است.» (تکویر/ ۲۱). ویژگی دیگر فرشتگان آن است که هیچ‌گاه در انجام مأموریتشان شکست نمی‌خورند: «... وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْءٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ...؛ هیچ موجودی در آسمان‌ها و زمین از قدرت خدا نتواند کاست...» (فاطر/ ۴۴). 

با این ویژگی‌ها روشن می‌شود که جنس فرشتگان از ماده نیست، در معرض زوال، فساد و تغیر قرار نمی‌گیرند، در حرکت استکمالی تدریجی به‌سوی غایتی مطلوب در حرکت هستند و آنچه در روایات از صور و اشکال ملئکه و هیئت‌های جسمانی‌شان بیان شده، بیان تمثل و ظهورات آنهاست و نه بیان تشکل‌شان؛ یعنی فرشته در ظرف مشاهده و ادراک به شکل انسان است؛ ولی در حقیقت و در خارج از ظرف ادراک، مَلَکی‌ست که دارای صورتی ملکوتی‌ست: «... فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا؛ ما روح خود را بر او فرستادیم و او در صورت بشری زیبا و راست‌اندام بر او ظاهر شد.» (مریم/۱۷).

ایکنا ـ درباره سوگندهایی توضیح دهید که خداوند در قرآن کریم به فرشتگان خورده است. 

در مواضعی از قرآن، خداوند از فرشتگانی خاص قسم یاد کرده است: «وَالنَّازِعَاتِ غَرْقًا، وَالنَّاشِطَاتِ نَشْطًا، وَالسَّابِحَاتِ سَبْحًا، فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا، فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا» (نازعات/ ۱ تا ۵). در این آیات، خداوند تدبیر جمیع امور این جهان محسوس را به‌وسیله این فرشتگان بیان کرده و تمام این صفات نزع، نشط سبح، سبق و تدبیر برای یک نوع از فرشتگان است که از ساحت حضرت حق، نزول و از مقام خود برای اداره امور مأموریت دارند و خداوند به این‌ها سوگند می‌خورد.

آیات ابتدای سوره صافات: «وَالصَّافَّاتِ صَفًّا، فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا، فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا» و همچنین سوره مرسلات: «وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا، فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا، وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا، فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا، فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا» نیز ملئکه مأمور به امر خدا را توصیف می‌کنند که در مقام امتثال و اطاعت و ضمناً حامل وحی الهی هم هستند.

ایکنا ـ فرشتگان به جز اینکه به‌مثابه شاهد، اعمال را ثبت می‌کنند، به چه وظایف دیگری مشغول‌اند؟ 

طبق آیات قرآن، ملئکه واسطه‌هایی میان خداوند و اشیاء، هم در ابتدای خلقت و هم در بازگشتشان به سوی حضرت حق هستند. در وقت بازگشت، یعنی در حالت ظهور علائم مرگ و قبض روح، سؤال و جواب، ثواب و عذاب قبر، میراندن همگان با دمیدن در صور و بعد حیات بخشیدن به آنها با نفخ صور مجدد، حشر و دادن نامه‌ اعمال، قرار دادن میزان عمل و حساب و رهسپار شدن به سوی بهشت و دوزخ، وساطت و دخالت فرشتگان در تمام این حالات از قرآن و روایات فهمیده می‌شود. همچنین وساطت آنها در مرحله تشریع احکام از طریق نازل کردن وحی، دفع شیاطین از مداخله در امر وحی، تقویت پیامبر، تأیید مؤمنان و تطهیر آنان با استغفار، از بدیهیات قرآنی و روایی به‌شمار می‌رود. 

توجه به این نکته توحیدی هم لازم است که وساطت فرشتگان از اسباب طولی در حدوث حوادث است، نه عرضی؛ یعنی هیچ‌گونه استقلالی در برابر خداوند ندارند، چنانکه در آیه سوم سوره فرقان آمده است: «... وَلَا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَلَا يَمْلِكُونَ مَوْتًا وَلَا حَيَاةً وَلَا نُشُورًا؛ و حال آنکه آن بت‌ها هیچ چیزی نتوانند آفرید و خودشان هم مخلوقند و نه هیچ بر نفع و ضرر خود قادرند و نه امر موت و حیات و بعث به دست آنهاست.» شأن دیگر فرشتگان، عبادت، تسبیح و سجود مداوم آنهاست (اعراف/ ۲۰۶ ، نحل/ ۴۹ و انبیاء/۲۰). همچنین نزول فرشتگان در شب قدر و کمک سه هزار ملک در جنگ بدر (قدر/ ۴، آل‌عمران/ ۱۲۵ و انفال/ ۹) نیز  از مصرحات قرآن است.

ایکنا ـ با توجه به آیات قرآن، وضعیت فرشتگان را در عالم ملکوت تبیین کنید. 

راجع به وضعیت فرشتگان در قرآن، سه آیه‌ دیگر هم وجود دارد که اشاره به آنها بحث را کامل‌تر می‌کند: «يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا؛ روزی که روح و فرشتگان صف می‌کشند، احدی جز به اجازه‌ خداوند بخشنده سخن نگوید و سخنی که می‌گوید، راست است.» (نبأ/ ۳۸)، «تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ؛ فرشتگان و روح برای اخذ فرمان به سوی عرش خدا بالا روند، در روزی که مدتش پنجاه هزار سال خواهد بود.» (معارج/ ۴) و «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ...؛ ملائکه و روح فرود می‌آیند.» (قدر/ ۴) بنابراین فرشتگان تابع محض فرامین الهی هستند؛ گاه به پایین می‌آیند و نزول می‌کنند، گاه به بالا می‌روند و عروج می‌کنند و گاهی به صف می‌ایستند.

زهراسادات محمدی