اقتضائات نشر دیجیتال دانشگاهی بررسی شد

به گزارش ایکنا، چهاردهمین نشست «از آموزش عالی کلاسیک به آموزش عالی الکترونیکی» روز چهارشنبه، پنجم آذرماه با موضوع «تولید محتوا و نشر الکترونیکی» به همت مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد.

در این نشست که به صورت برخط (آنلاین) برگزار شد، مهندس حمیدرضا صنیعی، کارشناس محتوا و نشر دیجیتال و مدیرعامل شرکت توسعه و فناوری آوید و حبیب‌الله حبیبی فهیم، معاون توسعه و برنامه‌ریزی باغ کتاب تهران با شرکت‌کنندگان سخن گفتند.

در ابتدای این نشست دکتر رضا ماحوزی، معاون پژوهشی و آموزشی مؤسسه که مدیریت جلسه را برعهده داشت، اظهار داشت: هدف از این سلسله نشست‌ها که با همکاری معاونت‌های آموزشی، پژوهشی و فرهنگی وزارت عتف برگزار می‌شود، بررسی الزامات گذر از فضای سنتی و کلاسیک دانشگا‌ه‌ها و مراکز آموزش عالی – با همه موج‌ها و مدل‌های متنوع دانشگاه کلاسیک- به یک فضای کاملاً جدید یعنی فضای سایبری و شناخت اقتضائات کاملاً متفاوت این فضای جدید است.

حبیبی فهیم، سخنران اول این نشست که از متخصصان مجرب حوزه نشر الکترونیکی بود، سخنان خود را با ذکر خاطره‌ای از مرحوم محمد زهرایی- مدیر فقید نشر کارنامه- آغاز کرد و گفت: سال‌ها پیش در جریان طرح احداث باغ کتاب تهران، جلساتی را با مرحوم زهرایی داشتیم. وی در صحبت‌های خود از بی‌رغبتی نسبت به نشر الکترونیکی می‌گفت و اینکه او هیچ‌گاه فکر نمی‌کرد روزی کتاب‌های الکترونیکی بتوانند جایگزین کتاب‌های چاپی شوند.

وی خاطرنشان کرد: از آنجا که بخش قابل توجهی از شخصیت ما با بوی کاغذ و جوهر و لذت ورق زدن کتاب آمیخته است تا حد زیادی با مرحوم زهرایی همدلی می‌کردم، ولی به یاد دارم که همان ایام، دخترم که دانش‌آموز راهنمایی بود، نمایشگر رایانه را روی زمین می‌گذاشت و شب تا صبح با شوق و لذتی فراوان کتاب می‌خواند و هیچ وقت از کتاب‌های الکترونیکی گلایه نداشت.
معاون توسعه و برنامه‌ریزی

باغ کتاب تهران تصریح کرد: نشر الکترونیکی هم مثل تمام نوآوری‌ها در ابتدا با مقاومت‌هایی رو به رو شده، اما نسل جدید که از همان اول با کتاب الکترونیک بزرگ می‌شوند هیچ مشکلی ندارند و همه این بحث‌ها برایشان بی‌معنا است. ناشران سنتی هم یا باید با واقعیت کنار بیایند یا جای خود را به نسل جدید بدهند. البته خود فناوری‌ها هم بیکار نمی‌مانند و با شناسایی علل مخالفت و مقاومت در برابر پذیرش فناوری سعی می‌کنند به این مقاوت‌ها پایان دهند.

حبیبی فهیم درباره علل مقاومت برخی افراد در برابر فناوری‌هایی مثل زیست فناوری گفت: بخش قابل توجه مخالفت‌ها با فناوری‌های جدید به حس نوستالژیک و تجربه‌های خوب ما با فناوری‌ها و فضای سنتی برمی‌گردد که این نوستالژی با گذر نسل‌ها کنار می‌رود و ممکن است افراد حس خوبی نسبت به کتاب‌های الکترونیکی نداشته باشند.

وی گفت: یکی دیگر از مشکلات مطرح شده در مورد کتاب‌خوان‌های الکترونیکی، نور زیاد مانیتور و شلوغ بودن دسکتاپ و … است. راهکار تکنولوژی برای رفع این مسئله، تولید کتابخوان‌های الکترونیکی بوده که مشکل رفلکس نور نمایشگر‌های رایانه و … را ندارند و همانند کتاب‌های چاپی صرفاً نور محیط را منعکس می‌کنند. باتری این کتاب خوان‌ها هم بعد از هر بار شارژ تا یک هفته دوام دارد.

وی تصریح کرد: عامل دیگر مقاومت در برابر نشر الکترونیک، بحث‌های حقوقی مربوط به نشر است. تجربه فضای مجازی نشان داده به محض این که کتابی را در وب‌سایتی می‌گذارید، برخی افراد آن را کپی و تکثیر می‌کنند و ناشر را به خاک سیاه می‌کشانند. نمونه آن بلایی است که پس از سال‌ها توقیف سر فیلم سینمایی «سنتوری» آمد و با تکثیر و توزیع غیرمجاز آن تولیدکننده فیلم خیلی زود درگذشت.

حبیبی فهیم خاطرنشان کرد: افراد زیادی در روسیه و چین و … ید طولایی در سرقت کتاب دارند و حتی سایت‌هایی راه‌اندازی شده‌اند که فایل کتاب‌های مختلف را در اختیار علاقمندان قرار می‌دهند. البته تکنولوژی برای این مشکل هم راه حلی پیدا کرده و فناوری‌هایی ابداع شده‌اند که مانع کپی کردن و انتقال محتوا می‌شوند.

حبیبی فهیم با اشاره به سیر پیشرفت نشر الکترونیکی در دنیا اظهار داشت: یکی از اتفاقات اول در این زمینه این بود که آمازون، همان کتاب‌های چاپی را در بستر الکترونیک عرضه می‌کرد. مدتی بعد هم ناشران، فایل پی دی اف کتاب‌هایشان را در بستر اینترنت فروختند.

وی تصریح کرد: در ادامه، ناشران بزرگ، نرم افزار‌ها و حتی سخت افزار‌هایی اختصاصی را برای خواندن کتاب عرضه کردند. در کشور ما هم چند سالی است که دوستان، بومی کردن نرم‌افزار‌های کتابخوان الکترونیکی را شروع کرده‌اند. البته با توسعه تلفن‌های هوشمند که امکانات چند دستگاه را در خود دارند استقبال از کتابخوان‌های الکترونیکی در ایران و جهان، کاهش یافته است.

معاون توسعه و برنامه‌ریزی باغ کتاب تهران خاطرنشان کرد: محیط دیجیتال، فضایی برای مطالعه ایجاد کرده که با فضای سنتی کاملاً متفاوت است. محتوای مالتی مدیا و حتی واقعیت مجازی به عرصه تولید محتوای الکترونیکی وارد شده است طوری که می‌توان به جای خواندن صرف کتاب‌های پزشکی، حسب موضوع، داخل مغز و قلب و دیگر اندام‌های بدن چرخید. این وضعیت تکنولوژی جدید و در حال تحقق در آینده است و بهتر است با روی گشاده با این تغییرات همراه شویم.

وی در ادامه تأکید کرد که دغدغه مرحوم زهرایی و سایر مخالفان نشر الکترونیک فقط نوستالژیک بودن کتب چاپی نیست. براساس نظریه مک لوهان، علاوه‌بر محتوا، فرم رسانه هم در ذهن مخاطب اثر می‌گذارد. یعنی وقتی با کتاب که ساختار خطی دارد، مأنوس هستید، مغز شما به شکلی متفاوت با افرادی که با فضای سطحی محیط الکترونیکی سروکار دارند تربیت می‌شود.

به‌عقیده وی، روحیه فردگرایی و تأمل و خلوت‌گزینی و پیگیر بودن در افرادی که به کتاب سنتی عادت دارند بیشتر است. حتی فرم نشستن در کلاس‌های درس را ناشی از فرم خطی کتاب می‌دانند. رسانه‌های مختلف مثل رادیو و سینما هم می‌توانند چنین تأثیراتی بر ذهن و فرهنگ داشته باشند. مثلاً با حضور روزافزون در فضای اینترنت ذهن ما هم شبکه‌ای و افقی شده که اخلاق و تبعات تمدنی و سیاسی خاص خود را داشته. نمایانگر کرده است.

حبیبی فهیم در ادامه به بحث نشر الکترونیک پرداخت و گفت: باید بین نشر الکترونیکی دانشگاهی و نشر الکترونیکی عام که به رمان و داستان و کتاب‌های اجتماعی و … می‌پردازد تمایز قائل شد. در نشر الکترونیکی عام، خود متن مهم است و کتابخوان‌های الکترونیکی هم عمدتاً مکفل این بخش هستند، ولی در نشر الکترونیکی دانشگاهی، کتاب، متن آموزشی‌ای تلقی می‌شود که شکاف بین استاد و دانشجو را پر کرده و به فرایند آموزشی نظم می‌دهد. در این نوع نشر الکترونیکی با محتوا سروکار داریم که کتاب تنها یکی از شقوق آن است و شاید تا چند سال دیگر اساساً کتاب‌ها جایگاهی در آموزش نداشته باشند.

حبیبی فهیم با اشاره به این که انتشارات پیرسون چند سالی است که از ناشر دانشگاهی به یک کمپانی بزرگ آموزشی تغییر کرده است اظهار داشت: علت این تغییر، پیش‌بینی این مسأله است که احتمالا در آینده، کتاب خصوصاً کتاب چاپی دیگر جایگاه فعلی را نخواهد داشت و نباید از دیگر اشکال محتوا غفلت کرد.

مهندس صنیعی، دیگر سخنران نشست هم در ابتدا به اهمیت محتوای آکادمیک و نشر دیجیتال اشاره کرد و با مروری بر تاریخچه نشر الکترونیکی در کشور ویژگی‌های این عرصه را تشریح کرد و گفت: اولین بار در سال ۱۳۶۸ پس از ظهور «سی دی رام» اولین نمونه نشر الکترونیک به شکل جدی‌در در دانشگاه تهران در دستور کار قرار گرفت. در سال ۷۱ اولین پلتفرم نشر الکترونیکی در ایران تهیه شد و سه سال بعد «اشپرینگر لینک» اولین کتاب الکترونیکی را عرضه کرد. سال ۷۵ انتشارات الزویر اولین ژورنال فول تکست با فرمت پی دی اف را منتشر کرد.

وی خاطرنشان کرد: در سال ۷۷ اولین اینترانتی که ژورنال‌ها و کتاب‌ها و دیتابیس‌های مختلفی را شامل می‌شد روی شبکه رزنت راه اندازی شد. در سال ۹۸ هم اولین پلت فرم یادگیری الکترونیکی با قابلیت فارسی عربی توسط مجموعه ما به بازار شد.

صنیعی در تعریف نشر دیجیتال گفت: در گذشته اگر نسخه pdf یک کتاب را تهیه می‌کردید به آن نشر دیجیتال می‌گفتند. براساس تعریف کاملتری که بعداً ارائه شد نشر دیجیتال شامل فرایندی است که طی آن محتوا به ابزار‌های دیجیتال منتقل و با فرمتی استاندارد در اختیار کاربر قرار می‌گیرد. برای تولید محتوای دیجیتال نیاز به استدیو‌های تولید محتوا داریم.

وی با بیان این که سال‌هاست از دنیای کتاب‌های چاپی جدا شده‌ایم و به کتاب‌های شبه چاپی در دنیای دیجیتال رسیده‌ایم، اظهار داشت: باید هر چه سریعتر فاصله خود را با کشور‌های پیشرفته در زمینه کتاب‌های دیجیتال کاهش دهیم.

صنیعی خاطر نشان کرد: اکوسیستم نشر دیجیتال شامل نویسنده، ناشر و خواننده است. اولین گام در تولید کتاب الکترونیکی انتخاب فرمت مناسب است که اگر با دقت کافی انجام نشود، ممکن است ناشری کتاب‌های الکترونیکی خود را در فرمتی منتشر کند که تک منظوره و برای استفاده ناشری خاص طراحی شده و با انتخاب آن سرمایه زیادی که صرف کتاب‌ها شده به هدر رود.

وی تصریح کرد: براساس پیش‌بینی‌ها، حجم بازار کتاب‌های الکترونیکی تا سال ۲۰۲۲ به ۱۳.۵ بیلیون دلار می‌رسد، لذا هر اشتباه و تأخیر بیشتر در این زمینه، آسیب‌های سنگینی به همراه خواهد داشت.

صنیعی با بیان اینکه فرمت استاندارد کتاب‌های الکترونیکی، E-PUB۳ است که توسط فروم بین‌المللی نشر دیجیتال (idpf) پیشنهاد شده و سایر نهاد‌های بزرگ و انتشارات مختلف هم آن را پذیرفته‌اند، اظهار داشت: این فرمت با توجه به ویژگی‌هایی که دارد در انتشارات آموزشی هم کارایی بالایی دارد.

وی تصریح کرد: برای تولید کتاب دیجیتال پس از انتخاب فرمت مناسب، باید استودیوی مناسبی برای تولید محتوا در اختیار داشته باشیم. استودیو‌های خارجی با زبان فارسی و عربی هماهنگی ندارند لذا در شرکت آوید نسبت به ایجاد استودیو چند زبانه تعاملی با قابلیت تولید صوت و ویدئو و سایر اشکال محتوا و امکان خواندن فرمول‌های پیچیده، لینک دادن و … اقدام کرده‌ایم. این استودیو با ابزار OCR فارسی، قابلیت تبدیل کتاب‌های چاپی با فرمت pdf و حتی زرنگار به فرمت مناسب را دارد.

به گفته صنیعی، فاز سوم تولید کتاب‌های الکترونیکی بخش توزیع (فروش) و فاز نهایی، خواندن کتاب به وسیله نرم‌افزار E-PUB۳ Reader است. وی، پیگیری رفتار مخاطب از طریق استاندارد xAPI را که قادر است میزان مطالعه شده از محتوا و سرعت مطالعه را نشان دهد گامی ضروری در نشر دیجیتال عنوان کرد و گفت: نشر دیجیتال در دهه ۲۰۲۰ به سمت کتاب‌های مالتی مدیا حرکت می‌کند. امروزه با تمایل شدید و خاصی از جانب مردم مواجه هستیم که تماماً در دنیای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی سیر می‌کنند و با این زمینه خوب بسیار مناسب است که محتوا‌ها را در قالب ویدئو، اینفوگرافیک و پرزنتیشن به آن‌ها ارائه کنیم. دهه جاری، دهه دوستدار موبایل است یعنی محتوای تولیدی باید به گونه‌ای ارائه شود که امکان خواندن آن‌ها در تلفن‌های همراه وجود داشته باشد. روند دیگر در دنیای نشر دیجیتال، حرکت به سمت خودانتشاری است به طوری که نویسنده قادر باشد با ابزار‌های مختلفی که در اختیار دارد، محتوا را تولید و منتشر کرده و به خوانندگان عرضه کند. گسترش پادکست‌ها و انجام ۷۰ درصد امور نشر توسط ماشین‌ها از دیگر رویکرد‌های حوزه نشر دیجیتال است.

وی در ادامه به صورت کارگاهی و عملی برخی از قالب‌های جدید نشر الکترونیکی چند وجهی که واجد صدا و فیلم و تصویر‌های هوشمند است را نیز ارائه داد.

دکتر رضا ماحوزی، مدیر نشست هم با اشاره به نگرانی مراکز نشر کتب دانشگاهی از تعطیلی این مراکز با توسعه نشر دیجیتال گفت: توضیحات مطرح شده که حاکی از ظرفیت‌های بالای تولید و in محتوای آکادمیک است، مایه دلگرمی ناشران دانشگاهی است و این اطمینان را می‌دهد که در صورت تأمین زیرساخت‌ها و ابزار لازم می‌توان از ظرفیت‌های علمی درون دانشگاه برای تولید و عرضه قالب‌های جدید نشر استفاده کرد. در این شرایط دفاتر نشر کلاسیک دانشگاهی باید خود را با تحولات این عرصه هماهنگ کنند تا علاوه‌بر به روز کردن منشورات پیشین، آثار جدید را هم متناسب با محتوا، تمایل تولید کننده و نیاز مصرف کننده در اشکالی جدید تولید کنند. به این معنا، دفاتر نشر دانشگاهی همسو با مراکز نشر الکترونیکی بیرون از دانشگاه، تمهید کننده زیرساخت‌های لازم برای تولید تکست‌ها و متون علمی هوشمند و متنوع است؛ خواه مصرف کننده آن درون دانشگاه باشد و خواه بیرون از آن.