روایت خواندنی «برتن» از تلاش فقها برای حذف نقش پیامبر(ص) در جمع‌آوری قرآن
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ضمن اشاره به اینکه «جان برتن» معتقد است که قرآن کنونی در زمان پیامبر(ص) جمع‌آوری شد نه صحابه، تصریح کرد: به اعتقاد برتن مصاحف صحابه و جمع‌آوری قرآن از سوی عثمان و روایات تحریف قرآن برساخته فقهای عامه برای توجیه نظرات فقهی خودشان و تحمیل آن به قرآن کریم است.
به گزارش ایکنا، نشست علمی «نگاه تحلیلی به کتاب جمع قرآن اثر جان برتن» شب گذشته، 29 آذر، با حضور حسن رضایی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران پردیس قم، در صفحه اینستاگرام کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران برگزار شد.
وی در ابتدا به معرفی جان برتن «John Burton» پرداخت و اظهار کرد: ابتدا معرفی اجمالی از جان برتن خواهیم داشت. جان برتن در حال حاضر استاد بازنشسته دانشگاهی در انگلستان است. عمده پژوهش‌های او در حوزه علوم قرآن و مباحث فقهی است. به عبارت دیگر برتن تلاش می‌کند تأثیر دانش فقه را بر پیدایش مباحث علوم قرآنی نشان دهد. یکی از آثار مهم او کتاب «جمع‌آوری قرآن» است. این کتاب در سال 1977 توسط انتشارات دانشگاه کمبریج به جهان علم عرضه شد.
رضایی با بیان اینکه می‌توانیم بگوییم این کتاب یکی از آثار مهم در دوره معاصر در حوزه مطالعات قرآنی محسوب می‌شود، اظهار کرد: من این کتاب را به فارسی ترجمه کردم. برتن قبل از اینکه این کتاب را منتشر کند، مباحث این کتاب را در قالب مقالاتی ارائه کرده بود و برای نگارش این کتاب بسیار تلاش کرده است. اگر بخواهیم به خود کتاب ورود کنیم، در نگاه اول کتاب دو بخش دارد و هر بخش مشتمل بر پنج فصل است. در بخش اول برتن به مسئله نسخ پرداخته است و تلاش کرده این مسئله را مورد کاوش قرار دهد که آیا سنت، قرآن را نسخ کرده است یا خیر. در این رابطه نظرات شافعی را به تفصیل بیان کرده است. همچنین سه شکل نسخ یعنی نسخ تلاوت و حکم، نسخ تلاوت و بقای حکم و نسخ حکم و بقای تلاوت را مورد تحلیل قرار داده است. علت اینکه برتن تا این حد به مسئله نسخ می‌پردازد، این است که او رابطه تنگاتنگی بین مسئله نسخ و جمع قرآن قائل است.
وی افزود: در بخش دوم کتاب که مشتمل بر پنج فصل است، جمع قرآن در عهد ابوبکر و عثمان مورد بررسی قرار گرفته است و بعد دیدگاه قرآن‌پژوهان غربی در این مورد ذکر شده است. روش برتن در این کتاب، به این شکل است که وقتی وارد موضوعی می‌شود، ابتدا اگر در آن حوزه روایات اسلامی وجود دارد روایات را می‌آورد و بعد نظر عالمان مسلمان را می‌آورد و اگر غرب‌پژوهان غربی نظری دارند ذکر می‌کند. نکته مهم برای فهم اندیشه آقای برتن این است که او برخلاف بسیاری از قرآن‌پژوهان غربی، قرآن را بیش و پیش از هر چیزی منبعی برای استخراج احکام فقهی می‌داند؛ یعنی برخلاف قرآن‌پژوهان غربی که قرآن را یک اثر جاودان ادبی می‌دانند، تکیه‌گاه برتن این است که قرآن را منبعی برای استخراج احکام فقهی مسلمانان می‌داند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران پردیس قم تصریح کرد: برتن در این کتاب از چهل و هشت منبع استفاده کرده است که این منابع به زبان‌های آلمانی، عربی، انگلیسی است و بسیاری از این منابع از نسخه‌های خطی بوده است و مطالب کتاب خودش را مستند به کتب خطی کرده است. نثر کتاب جمع قرآن بسیار دشوار و پیچیده است. به کارگیری اصطلاحات سخت و دشوارفهم از چالش‌های متن است. پاره‌ای از عبارات کتاب را که در نگاه اول می‌بینیم تصور می‌کنیم بر اثر تصادف در کنار هم نشستند ولی با بازخوانی مکرر می‌توان پیوند آنها را پیدا کرد. این مسئله فهم عبارات را دشوار کرده است. برتن در این کتاب در خصوص نقل قول‌ها بسیار به شکل اختصار رفتار کرده است و این اختصار، کار فهم را دشوار کرده است.
قرآن در زمان پیامبر(ص) جمع‌آوری شد
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در ادامه به توضیح درباره ایده محوری اثر پرداخت و توضیح داد: حالا ببینیم آرای برتن در این کتاب چیست و او در این کتاب به چه دیدگاه‌هایی باور دارد. مهمترین فرضیه او این است که قرآنی که امروزه در دستان ما است در عصر پیامبر(ص) و زیر نظر آن حضرت گردآوری شده است. به دیگر سخن برتن قائل است قرآن در زمان پیامبر و زیر نظر ایشان گردآوری شده است. این دیدگاه برخلاف دیگر قرآن‌پژوهان غربی است.
وی افزود: بزرگان قرآن‌پژوهان غربی بر این باورند که قرآن بعد از رحلت پیامبر گردآوری شده است. وقتی برتن میگوید قرآن در عصر پیامبر گردآوری شده است از او می‌پرسیم شما که می‌گویید قرآن در عصر پیامبر گردآوری شده است با روایاتی که میگوید قرآن بعد از پیامبر گردآوری شده است چه می‌کنید؟ ایشان میگوید این روایات جعلی و ساختگی هستند. ما می‌پرسیم به چه دلیلی می‌گویید این روایات جعلی هستند؟ ایشان در پاسخ میگوید دو علت کلان برای جعل این روایات قابل تصور است. علت اول نسخ و علت دوم مصاحف صحابه است. به دیگر سخن مسئله نسخ و مسئله مصاحف صحابه علت‌هایی است که باعث شده نقش پیامبر از عرصه جمع‌آوری قران حذف شود و روایاتی پدید بیاید که حاکی است قرآن پس از حیات پیامبر گردآوری شده است.
شافعی و نپذیرش نسخ قرآن با سنت
وی ادامه داد: برتن میگوید در دوره شافعی وقتی بین روایت صحابه و روایات پیامبر(ص) تعارض به وجود آمد افرادی برای حل این تعارض با ایجاد تئوری نسخ، آن را حل می‌کردند و می‌گفتند چون پایه نسخ این است که متاخر، متقدم را نسخ می‌کند، لذا چون صحابی بعد از پیامبرند اخبار صحابه، اخبار پیامبر را نسخ کرده و ما باید در موارد تعارض، تعارض را به نفع صحابه حل کنیم و خبر پیامبر را کنار بگذاریم. چون شافعی با این چالش مواجه شد برای دفاع از سنت به مقابله با کسانی پرداخت که این دیدگاه را مطرح کردند. شافعی در پاسخ به این افراد پرسید شما از کجا تئوری نسخ را درآوردید.
رضایی تصریح کرد: آنها گفتند این نظریه را از آیه 106 سوره بقره گرفتیم که میگوید هر آیه‌ای را نسخ کنیم، ناسخ ما یا برتر از منسوخ است یا مشابه آن است. شافعی گفت شما که از این آیه استفاده می‌کنید، آیه تصریح دارد ناسخ باید از منسوخ برتر باشد یا مثل آن باشد در حالی که کلام کدام صحابی از پیامبر برتر است یا مساوی با کلام پیامبر است. پس شافعی گفت قرآن، قرآن را نسخ کرده است و قرآن سنت را نسخ کرده ولی چون سنت از قرآن پایین‌تر است لذا قرآن را نسخ نکرده است. در عین حال سنت، سنت را نسخ کرده است. شافعی تلاش کرد هجمه‌هایی که به روایت پیامبر وارد می‌شد را دفع کند ولی در عین حال اصلی بنا نهاد که بعدها مشکلاتی را ایجاد کرد.
پژوهشگر مطالعات اسلامی یادآور شد: آن مشکل این بود که طرفداران شافعی بعد از مرگ او نسبت به اصلی که پایه‌گذاری کرده بود یعنی اینکه سنت، قرآن را نسخ نکرده است به مشکل خوردند. در چه حوزه‌ای به مشکل خوردند؟ در حوزه سنگسار. مجازات زنای محصنه در فقه، سنگسار است ولی در قرآن چنین مجازاتی وجود ندارد. بنابر آیه 15 سوره نسا قرآن مجازاتی را ترسیم کرده که بر خلاف مجازات سنگسار است. مجازات سنگسار برگرفته از سنت است و حکم قرآن را نسخ کرده ولی چون طرفداران شافعی اصول شافعی را پذیرفته بودند و معتقد بودند سنت، قرآن را نسخ نمی‌کند لذا در اینجا به مشکل خوردند و برای پیاده کردن مجازات سنگسار با چالش روبرو شدند. طرفداران شافعی در این موضوع به دو دسته تقسیم شدند گروهی از این دیدگاه دست کشیدند و لذا گفتند سنت می‌تواند قرآن را نسخ کند و مصداق آن مسئله سنگسار است. گروهی دیگر از طرفداران شافعی از دیدگاه او دست برنداشتند؛ لذا آمدند با استفاده از آیه 52 سوره حج، گفتند نسخ در قالب حذف اتفاق افتاده است و این حذف در قالب نسخ است که دو شکل دارد یکی نسخ تلاوت و نسخ حکم و یکی نسخ تلاوت و بقای حکم.
جعل روایات تحریف قرآن از سوی پیروان شافعی
وی ادامه داد: این افراد برای اینکه این دو نوع نسخ را جامه عمل بپوشانند روایاتی را جعل کردند مثل اینکه عایشه میگوید سوره احزاب در ابتدا 200 آیه بوده ولی اکنون 73 آیه است. همچنین از عایشه نقل کردند در قرآن آیه وجود داشته با این عنوان که پنج بار شیر دادن موجب محرمیت می‌شود ولی تلاوت این آیه نسخ شده است در حالی که حکم آن باقی است. برتن میگوید برخی فقیهان برای اینکه مستندی برای احکام فقهی پیدا کنند به نسخ تلاوت و بقای حکم متوسل شدند.
رضایی تصریح کرد: گفتند مستند حکم سنگسار آیه رجم است اما تلاوت این آیه نسخ شده ولی حکمش همچنان معتبر است. در نتیجه این آیه آمده است حکم مندرج در آیه 15سوره نسا را نسخ کرده است. پس طرفداران شافعی با توسل به نسخ تلاوت و بقای حکم حکم سنگسار را مستند به قرآن کردند و توانستند به اصل خودشان باقی بمانند. بنابراین به اعتقاد برتن نسخ تلاوت و بقای حکم ساخته برخی فقیهان مسلمان است. جالب است بدانیم برتن دارد از عدم تحریف قرآن دفاع می‌کند و میگوید روایاتی که حاکی فروکاستی از قرآن است ساخته برخی فقیهان مسلمان است.
حذف نقش پیامبر(ص) در جمع‌آوری قرآن با جعل روایت
وی اظهار کرد: برتن در ادامه میگوید وقتی فقها پاره‌ای احکام را مستند به قرآن کردند با این چالش روبرو شدند اگر پیامبر قرآن را گردآوری کرده باشد معنایش این است که حجم قرآن برای همه مشخص بوده است لذا نمی‌توان ادعا کرد بخشی از قرآن کم شده است. به همین خاطر پیروان شافعی گفتند نمی‌شود پیامبر(ص) قرآن را گردآوری کرده باشد چراکه تا پایان عمر ایشان، امکان نسخ آیات وجود داشته است. پس ما باید صبر کنیم تا پیامبر رحلت کند و تکلیف نسخ مشخص شود و بعد به جمع قرآن مبادت کنیم و به همین دلیل، اساسا جمع‌آوری قرآن در عصر پیامبر ممکن نیست. بنابراین این افراد به طراحی روایاتی پرداختند که حاکی از جمع قرآن در زمان ابوبکر است. بنابراین برتن میگوید اولین عامل کلان که باعث شده نقش پیامبر در عرصه جمع قرآن حذف شود مسئله نسخ است و آن شکل از نسخ که در این حوزه نقش‌آفرین بوده نسخ تلاوت و بقای حکم بوده است.
دروغی به نام مصاحف صحابه و اختلاف قرائات
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در ادامه به دومین دلیل برتن در این مسئله پرداخت و اظهار کرد: دلیل دومی که برتن ارائه می‌کند و می‌خواهد بگوید روایاتی که حاکی از جمع قرآن پس از عهد پیامبر هستند جعلی هستند مصاحف صحابه است. برتن میگوید برخی از فقیهان مسلمان در مناقشات فقهی تلاش می‌کردند دست برتر داشته باشند. دست برتر داشتن به وسیله مستند کردن احکام فقهی خودشان به منبع برتر یعنی قرآن و سنت میسر بود. وقتی مناقشات فقهی بین مکاتب فقهی مثل مکتب عراق و مدینه ایجاد می‌شد هر مکتب فقهی مستند حکم فقهی مکتب مختلف را به چالش می‌کشید.
وی تصریح کرد: مثلی که برتن ارائه کرده است این است که بنابر آیه 89 سوره مائده یکی از کفاره‌های شکستن سوگند، سه روز روزه گرفتن است. برخی از مکاتب فقهی بر این باور بودند این سه روز روزه می‌تواند به صورت جدا از هم باشد یا به صورت پشت سر هم باشد و تفاوتی ندارد چون آیه قرآن اطلاق دارد. برخی از مکاتب این دیدگاه را قبول نداشتند و بر این باور بودند که باید این سه روز روزه پشت سر هم باشد لذا آمدند قرائت «متتابعات» را جعل کردند و گفتند عبدالله بن مسعود قید «متتابعات» را در آیه ذکر کرده است. پس اینها برای اینکه برای اختلاف قرائات زمینه‌چینی کنند گفتند چون در زمان پیامبر(ص) حفظ یک قرائت برای مردم سخت بود، پیامبر(ص) جهت تسهیل در کار مسلمانان جواز قرائت‌های مختلف را صادر کردند. برای اثبات این مسئله روایاتی را هم جعل کردند و گفتند در زمان پیامبر قرائت‌های مختلف وجود داشته است و پیامبر بر آنها مهر تایید زده است.
دروغ دیگری به نام جمع قرآن در زمان خلیفه سوم
وی ادامه داد: این قرائت‌های مختلف در قالب مصاحف صحابه نمود پیدا می‌کنند؛ یعنی هر جا یک مکتب فقهی برای اینکه در چالش‌هایی که با آنها مواجه شده بود، حکم فقهی که طرفدار آن است را مستند به قرآن کند در حالی مستندش در قرآن وجود نداشت، از اهرمی به نام مصاحف صحابه استفاده می‌کرد. برتن میگوید وقتی از این فقها می‌پرسیم مصاحب صحابه الآن کجاست، پاسخ می‌دهند چون در زمان عثمان اختلاف قرائات به اوج خودش رسید عثمان برای از بین بردن قرائت‌های مختلف که وحدت جهان اسلام را از بین می‌برد مصاحف صحابه را از بین برد. پس دومین عاملی که باعث شده است جمع قرآن به پس از حیات پیامبر(ص) انتقال پیدا کند مسئله مصاحف صحابه است.
رضایی با تأکید بر اینکه اگر وجود خارجی مصاحف انکار شوند اقدام عثمان هم فاقد وجود خارجی است، اظهار کرد: به اعتقاد برتن، اقدام عثمان واقعیت ندارد و ساخته ذهن فقهاست تا بتوانند پاره‌ای از احکام فقهی خودشان را با توسل به مصاحف صحابه مستند به قرآن کنند، چون اگر قرآن در زمان پیامبر(ص) جمع‌آوری شده باشد دیگر نمی‌توانستند احکام خود را به قرآن مستند کنند، چون اگر قرآن در زمان پیامبر جمع شده بود صحابه همان را رونویسی می‌کردند و اختلاف قرائات امکان نداشت. نکته بعدی که برتن بر آن پافشاری می‌کند این است که قرآن دچار تحریف نشده است و این قرآنی که در اختیار ماست همان قرآنی است که در زمان پیامبر(ص) جمع‌آوری شده پس این قرآنی که در دست ماست همان نسخه‌ای است که در زمان پیامبر جمع‌آوری شد.
انتهای پیام
