انتظار در اندیشه آیت‌الله صافی گلپایگانی بی‌عملی نیست

به گزارش ایکنا، نشست تحلیل مضمونی شاخص‌های سیاسی جامعه منتظر در اندیشه آیت‌الله صافی گلپایگانی با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا بهروزی‌لک، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) ظهر امروز 18 دی‌ماه در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

همانطور که آموزه مهدویت قدمت دیرینه‌ای در اندیشه‌های بشری دارد عالمان ارزشمندی طی سالیان ظهور کردند که در طول عمر خودشان خدمت ارزشمندی در این حوزه ارائه کردند. کاری که آیت‌الله صافی در دوره معاصر انجام دادند جزء کارهای برجسته‌ در این زمینه بوده است. الآن بحث مهدویت در قالب مراکز تخصصی و پژوهشی گستردگی پیدا کرده است ولی در زمان گذشته اینگونه نبود و بحث مهدویت در مراکز علمی غریب بوده است. کاری که آیت‌الله صافی انجام دادند در این فضا بوده است نه اینکه در فضایی به مباحث مهدویت بپردازند که جبهه علمی بزرگی در این زمینه گشوده شده باشد. این نشان می‌دهد ایشان جزء پیشگامان این کار بوده است و ما هم باید دین خود را به ایشان ادا کنیم.

بحث انتظار غالبا به خاطر شرایط تاریخی انتظار یک مفهوم انتزاعی ذهنی و ناکجاآباد پیدا کرده بود. در آغاز دوره غیبت صغری و کبری در قرن سوم و چهارم شیعه امکان و فرصتی برای عرض اندام نداشت که بخواهد انتظار را به صورت عینی و عملی در جامعه پیاده کند. جایی که افراد به اتهام شیعه بودن دستگیر می‌شدند انتظار جامعه موعود به صورت ناکجاآبادی تصور می‌شود. تا قرن‌ها این آرمان و آرزو که در طول تاریخ وجود داشته نتوانسته بود در شرایط آن زمان تبدیل به عینیت زندگی اجتماعی شود تا اینکه مدت‌ها می‌گذرد و فرصتی برای تحقق حکومت در دوره شیعیان فراهم می‌شود و انتظار تحقق دولت موعود تاحدی عینی‌تر و ملموس‌تر می‌شود.

عینی شدن انتظار پس از انقلاب اسلامی

این انتظار پس از انقلاب اسلامی به انتظار کاملا عینی تبدیل شد. باید دانست انتظار دو چهره دارد؛ یک، ناراضی بودن از وضع موجود، دو، اندیشیدن به وضع مطلوب یعنی دو روی سکه انتظار کاملا در این تعریف مشهود است. هرچند انتظار در تاریخ تفکر بشری در قالب آرمان‌شهر ترسیم شده است ولی انقلاب اسلامی ثابت کرد با گذشت زمان می‌تواند صورت عینی‌تری به خود بپذیرد.

این انتظار در انقلاب اسلامی به آموزه عملی و عینی تبدیل شد و اینکه ما بیاییم انتظار را به شکلی که مقام معظم رهبری در چند سال اخیر مورد تاکید قرار دادند به عنوان آمادگی برای ظهور مد نظر قرار دهیم. انتظار این نیست که بنشینید، انتظار این نیست صبر کنید تا خود به خود محقق شود، بلکه انتظار عبارت است از نوعی کسب آمادگی است برای نیل به جامعه موعود. در این گفتمان که انقلاب اسلامی آن را ایجاد کرده است ما باید برای تشکیل حکومتی که شبیه جامعه منتظر است تلاش کنیم. پس جایگاه بحث آیت‌الله صافی در مقوله انتظار به گفتمان انقلاب اسلامی برمی‌گردد که در آن انتظار بی‌عملی نیست بلکه ابعاد سیاسی عملی و عینی‌تری به خود می‌گیرد.

نکته سوم راجع به روش این پژوهش است. غالبا این کاری که ما کردیم را دوستان دیگر هم انجام می‌دادند ولی روش تحلیل مضمونی به ما کمک می‌کند وقتی با متنی مواجه می‌شویم آن را تبویب منظمی کنیم تا شبکه علمی مورد هدف را شناسایی کنیم و از این طریق شبکه معنایی از یک متن منسجم استخراج شود. تحلیل مضمونی، روشی در پژوهش‌های کیفی است برای شناسایی مضامین یا دلالت‌های معنایی که در متن می‌توان یافت.

کاربرد روش تحلیل مضمون می‌تواند استقرایی محض باشد یعنی داده‌ها را تحلیل کنیم و نظم درونی آن را به دست بیاوریم و از درون داده‌ها شبکه بسازیم یا روش استقرایی به همراه قیاس که در آن از پیش، فهم و ذهنیتی داریم که طبقه‌بندی نهایی چگونه باشد. ما در این پژوهش از روش تحلیل مضمون با روش استقرایی بهره گرفتیم.

بر همین اساس ابتدا مضامین گردآوری شد. در بیانات آیت‌الله صافی صد مضمون بود که نهایتا شصت مضمون پایه در ارتباط با انتظار در فرمایشات ایشان شناسایی کردیم. سپس شصت مضمون را در قالب دوازده مضمون سازمان‌دهنده و نهایتا پنج مضمون فراگیر سامان دادیم. تبعا در این کار دغدغه داشتیم فضلای جوان را هم به کار بگیریم.

وفاق منتظران بر جامعه مبتنی بر صلح و عدل

کل مضامینی که از فرمایشات آیت‌الله صافی به دست آمد در پنج محور قابل دسته‌بندی است. اولین محور اجماع منتظران بر اقامه صلح و عدل بود یعنی جامعه منتظر نوعی وفاق و اجماع دارد که جهان موعود، جهانی مبتنی بر صلح و عدل جهانی است. محور دوم حاکمیت نظام امامت در عصر غیبت و عصر ظهور است یعنی منتظران انتظار خود را ذیل آموزه امامت انجام می‌دهند که در دوره غیبت باید عنصری فعال باشد. فرق گفتمانی که آیت‌الله صافی ارائه می‌دهند با گفتمان انتظار منفعل همین است که طبق دیدگاه ایشان در دوران غیبت باید تلاش کنیم الگوی نظام امامت را با نیابت عامه دنبال کنیم. ایشان در نهایت یکسری کارکردهای فردی و عمومی منتظران را مد نظر قرار دادند.

چهارمین مضمون فراگیر لزوم ولایت‌پذیری منتظران از فقها در عصر غیبت است؛ یعنی این انتظار بدون راس نیست. این انتظار به صورت نظام‌یافته در قالب یک رهبری صورت می‌گیرد. در محور پنجم یکسری فرمایشاتی از آیت‌الله صافی یافتیم که به چالش‌های سیاسی و اجتماعی انتظار ارتباط دارد.

اگر بخواهم جمع‌بندی کنیم باید عرض کنم انتظار در گفتمان انقلاب اسلامی که آیت‌الله صافی به عنوان مقوم این گفتمان به شمار می‌آید با مرجعیت دینی شکل می‌گیرد و این گفتمان انتظار را به متن اجتماع می‌آورد و از حالت انتزاعی خارج می‌کند و شاخص آن تبعیت از جانشین امام و ولایت فقیه و ایفای مسئولیت اجتماعی در عصر غیبت برای جامعه منتظران است.