استمرار روحیه معنوی رمضان؛ نیازمند واعظ درونی و بیرونی

ماه رمضان فرصت کسب همه خوبی‌هاست. در این ماه می‌توان قله‌های رفیع معنویت، کمال و تقوا را فتح کرد. روزه‌دار دستاوردهای عظیمی را از این ماه به دست آورده و به نورانیت روحی رسیده و خود را از رذایل پاک کرده و از گناهان پرهیز کرده است.

حال، این سؤال پیش می‌آید که چه کنیم تا این آثار به دست آمده، تقویت شود و بعد از ماه رمضان نیز استمرار یابد؟ بدیهی است آنچه می‌تواند در این مورد راهنمای ما باشد، آیات، روایات و سیره بزرگان دین است.

محمد اسدی‌گرمارودی، در گفت‌وگو با ایکنا، در رابطه با اهمیت موضوع حفظ معنویت ماه رمضان و نیز تداوم و استمرار این معنویت در طول ایام سال اظهار کرد: یکی از موضوعاتی که اهمیت دارد تا ما پس از ماه رمضان بدان توجه داشته باشیم این است که اگر بهره‌مندی از ماه رمضان به دست آوردیم، بتوانیم آن را حفظ کرده و از آن نگهداری کنیم. برخی بزرگان حتی به دنبال این هستند که این معنویت را حتی تا ماه رمضان سال بعد نیز افزایش دهند تا برای ماه رمضان بعدی در مرتبه بالاتر قرار داشته و اگر نردبان ترقی را در مسیر معنویت طی کنند، به پله‌های بالاتر آن نایل شوند.

وی افزود: در این رابطه اگر بخواهیم به اصل خلقت انسان توجه کنیم، مشاهده می‌کنیم که وجود انسان تفاوتی با همه مخلوقات دیگر به جز جنیان دارد. ملائک فقط جنبه معنوی و ملکوتی دارند لذا به آن‌ها ملک گفته می‌شود. حیوانات جنبه حیوانیت و ملکی دارند اما انسان موجودی است که اگر با حیوان در جنبه حیوانیت و جنبه‌های ملکی و مادی مشترک است، با ملائک در جنبه ملکوتی و بعد معنوی مشترک است و به همین جهت انسان را در اصلاح عرفانی کون جامع می‌نامند. یعنی هستی و مخلوقی که جامعیت وجود را دارد و هم مادی و هم معنوی است.

اسدی گرمارودی ادامه داد: به تعبیر ساده‌تر ما اگر بخواهیم در حال حاضر انسان را با این نگاه تعریف کنیم، باید بگوییم که انسان دارای یک جنبه جسمانی است که برای خود نیازمندی‌ها و اقتضائاتی داشته و سلامتی و بیماری برای آن مطرح است و ما موظف هستیم که یک سری دستورات را برای حفظ سلامت خود رعایت کنیم. همچنین، انسان دارای جنبه روحی نیز است که این جنبه نیز نیازمند نوعی تغذیه و حفظ سلامتی است. بزرگان معمولا در دعاها که از خداوند خواستار سلامتی هستند، همان‌گونه که در دعاهای صحیفه سجادیه نیز به ما آموخته شده، فقط به دنبال سلامتی جسم نیستند و این‌گونه از خداوند تقاضا دارند که خدایا! جسم و جان ما را سلامت نگه دار و سلامتی روح و قلب را به ما اعطا کن.

استاد دانشگاه صنعتی شریف اظهار کرد: قرآن کریم این‌گونه بیان می‌کند که از سرمایه‌هایی که فردای قیامت به درد ما می‌خورد، قلب سلیم است. «يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ / إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» یک سلسله امور مانند تغذیه، تنفس، آشامیدن و ... در این دنیا برای بدن انسان لازم است اما به دلیل اینکه کشش‌های مادی و تعلقات عالم طبیعت انسان ممکن است که او را آن‌چنان به خود مشغول کند که از بعد معنوی غافل شود، باید عوامل تذکر و یادآوری را برای توجه به ماوراء‌الطبیعة را در خود فراهم کند.

ضرورت توجه به ماوراء‌الطبیعه

وی افزود: حافظ این‌گونه می‌سراید که «تو کز سرای طبیعت نمی‌روی بیرون/ کجا به کوی حقیقت گذر توانی کرد». اگر تمامی مشغله انسان در عالم ماده و ملک و طبیعت است، سفر به سوی عالم حقیقت و ورود بدان که وظیفه اصلی انسان است، برای او حاصل نمی‌شود. از جمله این تعلقات مسئله خوردن، آشامیدن و توجه به عالم جسم است. روزه و ماه رمضان تمرین بسیار زیبایی است که ما را وادار کند تا توجه به بدن را تا آن اندازه داشته باشیم که به حقایق ماورای بدن که جان و روح ما است، لطمه نزند.

اسدی گرمارودی بیان کرد: برخی از عرفا، شعرا و حکما تعابیر مختلف و زیبایی را با توجه به آیات و روایات در رابطه با همین موضوع به صورت شعر بیان کرده‌اند. مولوی در مثنوی می‌گوید: «معده تن سوی کهدان می‌کشد / معده دل سوی ریحان می‌کشد» همان‌گونه که ما نیاز به غذای تن داشته و دهان مدخلی است که غذا از آن وارد معده تن می‌شود، جان ما نیز گویی معده و دهانی دارد که دهان آن جان، چشم و گوش است تا آن مطالب و حقایقی که قرار است وارد آن عالم شود را درک کند. «هر که کاه و جو خورد قربان شود / هر که نور حق خورد قرآن شود».

وی افزود: همان‌گونه که زمانی که می‌خواهند گوسفندی را قربانی کنند، کاه و جو به آن می‌دهند تا پروار شود، انسانی که فقط به فکر شکم و شهوت و تعلقات است، به نوعی در عالم ماده فنا شده و خود را از دست داده است. همان‌گونه که قرآن نور حق است، ما به اندازه‌ای که به عالم جان و عالم ماورای طبیعت توجه می‌کنیم، نور را وارد وجود خود کرده و نورانیت وجود خود را بروز می‌دهیم که حالت نورانی در ما پیدا خواهد شد. لذا ماه رمضان تمرینی است تا انسان در مقابل خواسته‌های مادی، طبیعی، غریزی و حیوانی خود ایستادگی کند و به هر نسبتی که در مقابل این امیال می‌ایستد، بعد معنوی خود را رشد و توسعه دهد.

استاد دانشگاه صنعتی شریف تصریح کرد: اگر در مثنوی معنوی گفته می‌شود «چند خوردی چرب و شیرین از طعام / چند روزی امتحان کن در صیام»، به این دلیل است که به انسانی که در طول ایام سال انواع غذاها و امیال مادی خود را تأمین کرده، گوشزد کند که با روزه‌داری در مقابل این خواسته مادی و طبیعی خود ایستادگی کند که این مسئله یکی از ویژگی‌های ماه رمضان است و خود زمینه‌ای است تا بعد اراده بندگی در انسان ایجاد شده و رشد پیدا کند.

وی افزود: کمال انسان در این است که اراده در او بر امیال غلبه کند. در درون کودکان میل بر اراده حاکم است اما انسان‌های پرورش یافته اراده را بر میل غلبه می‌دهند. ماه رمضان تمرین بسیار زیبایی است که انسان در آن اراده را بر میل غلبه دهد. انسان در این ماه اراده می‌کند که عبادت کند لذا هر چقدر که میل به غذا و تغذیه داشته باشد، این میل را کنار زده و با اراده قوی و معنوی به بندگی خداوند متعال می‌پردازد.

اسدی گرمارودی بیان کرد: این تعبیر در فرمایش امام حسن(ع) آمده است که در روز عید فطر از جایی گذر می‌کردند که عده‌ای مشغول بازیگوشی و لهو و لعب بودند، ایشان فرمودند «خداوند متعال ماه رمضان را تمرینی برای سبقت در معنویت قرار داده است». البته روزه‌داری نیز خود دارای درجات و مقاماتی است. به تعبیر امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه چه بسا روزه‌دارانی هستند که فقط گرسنگی و تشنگی برای ایشان مانده است. چه بسا شب‌زنده‌دارانی که فقط سختی بیداری شب را داشته‌اند. خوشا به حال آن‌هایی که با توجه و قلب سلیم به روزه‌داری و شب‌زنده‌داری پرداختند.

وی بیان کرد: امیدواریم که ما جزء گروهی باشیم که در ماه رمضان جان خود را تربیت کرده و معنویت و توجه به عالم معنا را در خود ایجاد کردیم. اما موضوع مهم نگهداری و تداوم این معنویت است. یکی از ویژگی‌های انسانی این است که انسان در دنیایی قرار دارد که دار نسیان و غفلت است. برخی صاحب‌نظران این‌گونه بیان می‌کنند که انسان را به این دلیل انسان می‌گویند که از نسیان گرفته شده است. این بدان معناست که انسان فراموش‌کار است و این مسئله واقعیت است. به همین دلیل ممکن است خدایی ناکرده حال و هوای ماه رمضان را فراموش کنیم. برای اینکه دچار این غفلت نشویم، همان‌گونه که جهل را با تعلیم و تعلم از بین می‌بریم، باید غفلت خود را نیز با تذکر و مذکِّر رفع کنیم.

انسان؛ نیازمند مذکِّر

استاد دانشگاه صنعتی شریف تصریح کرد: انسان نیازمند به مذکر است. مرحوم استاد مطهری این‌گونه بیان می‌کردند که زمانی می‌توان از تنور برای پخت نان به خوبی استفاده کرد که این تنور از درون شعله‌ور باشد نه اینکه آتشی از بیرون بدان اضافه شده باشد. انسان همیشه نباید نیازمند این باشد که یک واعظ او را موعظه کند. امام جواد(ع) فرمودند: «اَلْمُؤْمِنُ يَحْتَاجُ إِلَى ثَلاَثِ خِصَالٍ تَوْفِيقٍ مِنَ اَللَّهِ وَ وَاعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَبُولٍ مِمَّنْ يَنْصَحُهُ؛ مؤمن نيازمند سه خصلت است، توفيق از جانب خدا و واعظى از نفس خود داشته باشد، پذيرفتن نصيحت هر كس او را نصيحت کند».

اسدی‌گرمارودی اظهار کرد: انسان باید برای تداوم معنویت خود می‌تواند مانند ماه رمضان، هر شب یا هر هفته یک شب، مدت نیم ساعت پیش از اذان صبح بیدار شده و به یاد سحرگاهان ماه رمضان با خود خلوتی کرده و به رازو نیاز و درد دل با خداوند متعال بپردازد. این مسئله خود نوعی یادآوری حالات ماه رمضان خواهد بود.

وی تصریح کرد: از پیامبر(ص) پرسیدند که مجالست ما با دیگران چگونه باشد؟ ایشان در پاسخ فرمودند این مسئله را از حضرت عیسی(ع) نیز پرسیدند و ایشان پاسخ بسیار زیبایی دادند که «مَنْ يُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ رُؤْيَتُهُ وَ يَزِيدُ فِي عِلْمِكُمْ مَنْطِقُهُ وَ يُرَغِّبُكُمْ فِي الْآخِرَةِ عَمَلُه؛ کسی که دیدنش شما را به یاد خداوند بیندازد و سخنش بر دانش شما بیفزاید و کردار او شما را به آخرت ترغیب کند». یکی از فرازهای حساس دعای ابوحمزه ثمالی این است که «خدایا! چه شده است که زمانی که قصد خواندن دعا داریم، حال همیشگی را نداریم و هنگام راز و نیاز با کسالت مواجه می‌‎شویم؟ مبادا که این بنده را از خود رانده باشی و مبادا در مجلس بدکاران نشسته‌ام و با علما فاصله گرفته‌ام؟» لذا انسان باید از عوامل غفلت‌زای معنوی فاصله گرفته و با کسانی همنشین شود که می‌توانند در او تأثیر گذارند. انسان ضمن اینکه باید واعظ درونی داشته باشد، نیازمند مذکر بیرونی نیز است.

استاد دانشگاه صنعتی شریف گفت: امیرالمؤمنین(ع) این‌گونه بیان می‌کنند: «اِنَّ بِذَوِى الْعُقولِ مِنَ الْحاجَةِ اِلَى الاَدَبِ كَما يَظْمَأُ الزَّرْعُ اِلَى الْمَطَرِ؛ نياز عاقلان به ادب، همانند نياز كشتزار به باران است». انسان علاوه بر واعظ درونی، به واعظ بیرونی نیز نیاز دارد. زیارت اماکن مقدسه، شرکت در جلسات معنوی و مذهبی، حضور در مزار فوت شدگان برای یادآوری یاد مرگ و قیامت، افزایش جنبه معنوی، تنظیم سیر مطالعاتی در رابطه با مسائل اعتقادی و اخلاقی، توجه به آیات قرآن و روایات به صورت روزانه و ... باعث می‌شود که آن حالت معنوی در دنیای درون ما قوی‌تر شود.

وی تصریح کرد: البته موضوع مهم برای اینکه انسان توفیق پیدا کند و بتواند به این امور بپردازد، ترک گناه است. امیرالمؤمنین(ع) از پیامبر اکرم(ص) سؤال کردند که بهترین عمل در این ماه چیست؟ پیامبر(ص) فرمودند که دوری از گناه. تمامی اموری که در ماه رمضان انجام می‌دهیم در جای خود بسیار عالی هستند، اما بهترین و مهمترین اعمال دوری از گناهان است. حضرت امیر(ع) فرمودند: «دوری از گناهان بر حسنات اولویت دارد»؛ چراکه گناهان حسنات را ضایع می‌کند. گناهان درون انسان را آلوده می‌کنند. همه باید تلاش کنند که پس از ماه رمضان، توبه‌ای که در شب‌های قدر داشتند را حفظ کنند. اگر خدایی ناکرده نیز لغزشی به انسان دست داد، مجددا توبه کرده و به راه صحیح بازگردند.

اسدی‌گرمارودی در پایان اظهار کرد: برخی بزرگان تمامی ایام سال را همانند شب قدر برای خود حساب می‌کردند. مرحوم میرزاجواد ملکی تبریزی یکی از مهمترین وظایف انسان را مراقبه می‌داند. مرحوم علامه طباطبایی(ره) نیز در پاسخ به شاگردان خود که از ایشان سؤال می‌کردند که در این دنیا چه کنیم؟ این‌گونه پاسخ می‌دادند که مراقبه داشته باشید. اگر انسان در این راستا تلاش داشته باشد، خداوند متعال به او این‌گونه وعده می‌دهد که حتما او را هدایت خواهد کرد.

گفت‌وگو از مجتبی افشار