آداب اسلامی مشارکت اجتماعی بانوان

به گزارش ایکنا، مهدیه اسدزاده، دانشجوی دکتری الهیات در یادداشتی که برای انتشار در اختیار ایکنا قرار داده است، به آداب حضور زنان در جامعه پرداخته است. متن این یادداشت را در ادامه می‌خوانیم.

در آموزه‌های قرآن و سنت برای حضور اجتماعی زنان در جامعه آدابی رقم خورده است. از آنجا که مشارکت زنان و مردان بدون ارتباط ممکن نیست، فقهای اسلامی با عنایت به منابع قرآن و سنت درباره تعامل زنان با مردان در جامعه، آداب ویژه‌ای را مطرح کرده‌اند، برخی از این آداب مانند غض بصر(کوتاه کردن نگاه خیره به نامحرم)، گفت‌وگوی سالم، خلوت نکردن، اجتناب از ملاقات طولانی و مداوم و... آداب ویژه زنان و مردان است و برخی هم فقط به زنان مربوط می‌شود، که در قالب «آداب مشترک زنان و مردان» و «آداب ویژه زنان» قابل دسته‌بندی است. از سویی زن و مرد فراتر از مونث و مذکر بودن، بعد انسانی اصیلی دارند که باید آن را محور ارتباطات قرار دهند و این ارتباط نباید از حدود انسانی خارج شود.

عفاف

از فضایل مورد تأکید اسلام، عفاف است. اگرچه عفاف میان زن و مرد مشترک است و اسلام دستور عفاف و پوشش را هم به زن داده و هم به مرد، عفاف فضیلتی است که به جنسیت خاصی اختصاص ندارد، اما مصادیق عفاف در مرد و زن تا حدودی با هم متفاوت است. در واقع با توجه به تفاوت‌های دو جنس هر کدام صفات و خصلت‌هایی را می‌طلبند. عفاف یک معنای عام دارد و یک معنای خاص. مفهوم عام آن همان «حالت نفسانی» است و معنای خاص آن که همان معنای مصطلح است، کنترل شهوت جنسی است. شهید مطهری درباره عفاف می‌گوید؛ «عفاف یک حالت نفسانی است. یعنی رام بودن قوه شهوانی تحت حکومت عقل و ایمان» (مطهری، ۱۰۴:۱۳۸۶). زن برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی باید عفیف و پوشیده از منزل خارج شود، تا از فساد ایمن ماند. چنین رفتار و تعاملی هم به نفع زنان خواهد بود و هم مردان. ابعاد عفاف را می‌توان در «عفاف در نگاه»، «عفاف در گفتار» و «عفاف در اندیشه» تقسیم‌بندی کرد. در نظر برخی حجاب نیز یکی از مصادیق عفاف ذکر شده است.

حفظ حریم و عدم اختلاط

اختلاط زن و مرد زمینه‌ساز ناهنجاری‌های اجتماعی است و عدم رعایت این حدود باعث افزایش و التهاب‌های جنسی شده و زن و مرد را در جامعه دچار پریشانی‌های روحی و روانی می‌کند. از این رو رویارویی زن و مرد باید با رعایت آدابی که قرآن رقم زده، در محیطی پیراسته از هوس‌انگیزی و اختلاط باشد. تأکید قرآن طبق آیه ۵۳ سوره احزاب، بر آن است که همواره بین زن و مرد حریم حفظ شود.

«وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَٰلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ؛ اگر از زنان پیامبر چیزی خواستید، از پشت پرده بخواهید، این کار هم برای دل‌های شما و هم برای دل‌های آن‌ها پاک‌دارنده‌تر است».

اگرچه برخی مفسران برآنند که با توجه به شأن آیه و ارتباط آن با آیات قبل و بعد از آن، این آیه را ویژه زنان رسول‌الله دانسته‌اند، به طوری که شهید مطهری در تفسیر این آیه می‌نویسد: «دستوری که در این آیه ذکر شده است، راجع به سنن خانوادگی و رفتار‌هایی است که انسان باید در خانه دیگران داشته باشد... طبق این دستور مرد نباید وارد جایگاه زنان شود، بلکه اگر چیزی می‌خواهد و مورد احتیاج اوست، باید از پشت در و دیوار صدا بزند. جمله «ذلکم اطهر لقوبکم و قلوبهن» دلالت دارد که هر اندازه مرد و زن جانب ستر و پوشش و ترک برخورد‌هایی را که مستلزم نظر است، رعایت کند، به تقوا و پاکی نزدیک‌تر است» (مطهری، ۱۱۷:۱۳۷۴).

پوشش و حجاب

پوشش و حجاب یک آموزه و دستور دینی است که از سویی مبتنی بر آیات، روایت و احکام و از سویی نماد فرهنگ و هویت ایرانی است. قرآن کریم حجاب را برای زنان واجب دانسته است، چون موجب رشد و تعالی زن و سلامت محیط اجتماعی می‌شود.

حجاب دارای ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است، که می‌توان از زوایا و پارادایم‌های مختلف به آن نگریست. زیرا حجاب فراتر از یک حکم الهی، مؤلفه‌های مذهبی، معنوی، منزلتی و شخصیتی می‌یابد و نقش نمادینی در عرصه ارتباطات میان‌فردی و هویت فردی و اجتماعی دارد. به بیان شهید مطهری ریشه کلی و اساسی حجاب در اسلام این است که «اسلام می‌خواهد انواع التذاذ‌های جنسی، چه بصری و لمسی و چه نوع دیگر، به محیط خانوادگی و در کادر ازدواج قانونی اختصاص یابد و اجتماع، منحصراً برای کار و فعالیت باشد» (مطهری، ۷۶:۱۳۷۹).

حجاب، یک سلسله تمهیدات، پیش‌بینی‌ها و استراتژی‌ها برای دور ماندن زن از آسیب‌ها و تهدیدات است. عدم رعایت هنجار حجاب، نوعی پدیده کج‌روی اجتماعی و رفتار‌های ناسازگار را در بعد عینی و ذهنی باعث می‌شود. حجاب غیر از صورت ظاهری، دارای جوهر و محتوایی درونی است؛ از این رو ممکن است حجاب یک شکل ظاهری و قالبی و کلیشه‌گرایانه پیدا کند، اما از محتوا خالی بماند یا فاقد روح عفاف شود.