راه‌های کنترل خشم‌ در نوجوانان

نوجوانی، دوره گذار از کودکی به جوانی است، در این دوره، نوجوان دچار تغییرات جسمانی، عاطفی و روانی شده و اختلالاتی در رفتار او ایجاد می‌شود. ذهنش مملو از سؤالاتی است که به دنبال پاسخ‌های آنهاست، می‌خواهد هویت خود را در خانواده و جامعه بیابد، اما سردرگم است و شاید همین سردرگمی و تغییرات جسمی و روحی است که رفتاری همچون پرخاشگری در او نمود می‌یابد.

پرخاشگری یکی از چالش‌های رفتاری است که اغلب والدین با آن مواجه هستند، البته این تنها احساسی نیست که در آن‌ها بروز پیدا می‌کند، کاهش اعتماد به نفس، ضربه روحی و…. نیز سبب افزایش استرس و اضطراب در نوجوانان شده و با بداخلاقی و عصبانیت و ... خود را نشان می‌دهد که شناخت والدین از ویژگی‌های این دوره، آن‌ها را در برخورد با فرزندانشان یاری خواهد کرد تا با همراهی والدین این دوره را سپری کرده و تکنیک‌های کنترل خشم را بیاموزند.

مبین صالحی، دکترای روانشناسی و متخصص کودک و نوجوان در گفت‌وگو با ایکنا درباره دلایل پرخاشگری در دوره نوجوانی گفت: ما معمولاً نوجوانی را از ۱۲ تا ۱۸ سالگی درنظر می‌گیریم که یک سن قراردادی است و در برخی مواقع می‌توانیم برخی ویژگی‌های این دوره را به بعد از ۱۸ سالگی نیز تعمیم دهیم. اما علل پرخاشگری می‌تواند زیستی یا روانشناختی باشد که علل زیستی مانند تغییرات هورمونی است و همزمان با شروع بلوغ آغاز می‌شود. این دوره در پسران همراه با ترشح هورمون‌های مردانه و در دختران همراه با ترشح هورمون‌های زنانه است تا ویژگی‌های جنسیتی را شکل دهد.

وی افزود: این تغییرات باعث بی‌نظمی سیستم بدنی می‌شود و می‌تواند به شکل زودرنجی، حساس بودن و در مواردی هم به صورت پرخاشگری نشان دهد و یا چون استرس و اضطراب در آن‌ها بالا می‌رود، ممکن است همراه با بروز پرخاشگری باشد. ولی یک نکته خیلی مهم این است که معمولاً برخلاف تصور بسیاری از افراد، وقتی نوجوانی پرخاشگری می‌کند، به این ارتباط می‌دهند که هورمون‌هایش به هم ریخته است، اما واقعیت این است که درصد کمی از علت پرخاشگری به هورمون‌ها مرتبط است و بیشتر آن مربوط به مسائل اجتماعی و محیطی است که عمدتاً در خانواده شکل می‌گیرد. تنش‌ها و تعارضاتی که ممکن است در خانواده رخ دهد و منجر به پرخاشگری نوجوان شود. برای مثال یک نوجوان خود را مانند یک بزرگسال می‌داند، کسی که بزرگ شده و قدرت درک و فهم دارد، اما می‌بیند که والدین و یا جوامعی چون مدرسه بزرگتر شدن او را درنظر نمی‌گیرند و این باعث می‌شود که واکنش نشان دهد.

صالحی ادامه داد: معمولاً والدین در این سن، نگران نوجوان‌های خود هستند و با توجه به فضای رسانه‌ای که وجود دارد و اخباری که می‌شنوند، سعی می‌کنند از فرزندان خود محافظت کنند و یک نوع کنترل‌گری نسبت به آن‌ها داشته باشند و همین باعث می‌شود واکنش‌های تند و پرخاشگرانه نسبت به کنترل‌گری والدین داشته باشند. علت روانشناختی دیگر درباره پرخاشگری نوجوانان این است که نوجوانان با توجه به رشد شناختی، تفکر انتزاعی، تحلیلی و قیاسی پیدا می‌کنند. یعنی می‌توانند بحث و نقد کنند، حتی شروع به نقد کردن و ایراد گرفتن از بزرگتر‌ها کنند، از این رو میان آنها و والدینشان تنش‌هایی به وجود می‌آید.

وی تصریح کرد: ممکن است برخی از علل پرخاشگری مربوط به دوران کودکی و یا قبل از تولد یعنی مربوط به عوامل ژنتیکی باشد، یعنی اگر در دوره کودکی، والدینی داشته که او را تنبیه کرده‌اند و یا در محیط پرتنش رشد یافته است، اثرات این عوامل در دوره‌های بعدتر زندگی خود را نشان می‌دهد و همه این‌ موارد به مسائل دوران نوجوانی افزوده می‌شود و از او یک نوجوان پرخاشگر می‌سازد.

این روانشناس بحث بازی‌های خشن و فضای مجازی را نیز در این زمینه مؤثر دانست و بیان کرد: وقتی فرد از دوره کودکی با این بازی‌ها ارتباط دارد، تأثیرگذاری آن بیشتر خواهد بود؛ یعنی از دوره کودکی، خشونت و پرخاشگری در درونش نهادینه می‌شود و وقتی وارد دوره نوجوانی می‌شود، این پرخاشگری تشدید می‌شود. البته ممکن است فردی در کودکی بازی‌های خشن را تجربه کرده و در دوره نوجوانی رغبتی به چنین بازی‌هایی نداشته باشد، اما تأثیر این بازی‌ها همچنان به جا مانده باشد. با این حال اگر کنترل خشم و پرخاشگری را بیاموزد، این رفتار به تدریج ضعیف‌تر خواهد شد.

وی در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه آیا پیمایشی در این زمینه انجام شده که چه عاملی مؤثرتر است، مثلاً عوامل اجتماعی و اقتصادی و ... در این زمینه دخیل باشد و یا فشاری که از سوی جامعه به والدین وارد می‌شود، آن‌ها را به فرزندان انتقال دهند، گفت: از پیمایش این مسئله اطلاعی ندارم، اما پرخاشگری، مسئله جدیدی نیست و در نوجوان‌های مختلف شدت و ضعف دارد و عوامل مختلفی نیز می‌تواند اثرگذار باشد. امروز مشکلات اقتصادی هم مطرح است و انتظاراتی که فرزندان دارند، برآورده نمی‌شود و خانواده‌ها توان برآوردن این انتظارات را ندارند. یکی از علت‌ها ممکن است مربوط به فضای مجازی باشد، خستگی مغزی و بی‌خوابی و استراحت ناکافی منجر به پرخاشگری می‌شود. نوجوانی که حتی صحنه خشن هم ندیده و بازی غیرخشن انجام داده، به دلیل بی‌خوابی فشار زیادی به مغزش می‌آید و صبح که به مدرسه می‌رود، پرخاشگری از خود بروز می‌دهد.

صالحی در ادامه با توجه به تأکید‌ها و توصیه‌های بزرگان دین اسلام مبنی بر کنترل خشم، درباره چگونگی آموزش تکنیک‌های کنترل خشم به نوجوانان گفت: در نوجوانی مهمترین عامل خانواده است، اگر بتواند خشم خود را در مقابل تنش‌ها، انتقادات و ... مدیریت کنند، خشم نوجوان نیز تا حد زیادی کنترل می‌شود. معمولاً خشم‌های نوجوانی به هر علتی که باشد، عوامل محیطی آن را تشدید می‌کند. وقتی ما می‌دانیم محیط اثر بیشتری دارد، خانواده باید روی این موضوع تمرکز و در آرام کردن نوجوان کمک کند.

وی اضافه کرد: ماجرایی که برای ائمه معصومین(ع) پیش می‌آمد، عبرت‌آموز است. وقتی ائمه با شرایط توهین‌آمیز و حرف‌های ناشایست مواجه می‌شدند، اولین کار این بود که کنش متقابل نشان نمی‌دادند و سعی می‌کردند فرد را آرام کنند و ببینند چرا حالش بد است و به او محبت می‌کردند. یعنی به جای اینکه انگشت نشانه را به سمت نوجوان باشد که خشمت را کنترل کن، باید خودمان او را درک و کمک کنیم. معمولاً در فضای درمانی ابتدا با والدین صحبت می‌کنم که سطح فرزندپروری آن‌ها در چه حدی است. آیا والدین مهارت کنترل خشم دارند، آیا می‌توانند هیجان‌ها(هوش هیجانی) فرزند خود را کنترل کنند یا خیر.

این روانشناس تصریح کرد: یکی از مهمترین عوامل خشم، ناکامی است. ناکامی یعنی وقتی شما تلاش می‌کنید، نیازهایتان را رفع کنید و به اهدافتان برسید و با یک مانع برخورد می‌کنید، احساس ناکامی می‌کنید و عصبانی می‌شوید. نوجوانان در این سن انتظارات و نیاز‌هایی دارند، وقتی می‌بینند برآورده نمی‌شود، عصبانی می‌شوند. اولاً باید کمک کرد، این نیاز‌ها قابل رفع باشد. مثلاً اگر نوجوان نیاز به توجه دارد، به او توجه شود، در این صورت آرام می‌شود. ممکن است این نیاز‌ها قابل برآورده شدن در زمان فعلی نباشد و بتوان آن را به زمان دیگری موکول کرد که در این زمینه باید با آنها صحبت و همدلی کرد.

وی ادامه داد: اغلب نوجوان‌ها احساس می‌کنند، والدین آن‌ها را درک نمی‌کنند و این می‌تواند یکی از منابع اصلی پرخاشگری آن‌ها باشد. باید به او بگوییم؛ می‌دانم آن وسیله را می‌خواهی، ولی شرایط مالی ما به شکلی نیست که اکنون بتوانیم آن را تهیه کنیم و در اولین فرصت آن را فراهم می‌کنیم. وقتی به او می‌گوییم می‌دانم و درکت می‌کنم، آب روی آتش خشم نوجوان است و آرامتر شده و متوجه می‌شود که والدین او را درک می‌کنند و منطقی‌تر رفتار می‌کند.

گفت‌وگو از سمیه قربانی