تفاوت معنای درست تقوا در قرآن با مفهوم رایج آن در عرف

به گزارش ایکنا، هادی رهنما؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شامگاه 14 فروردین ماه در سلسله نشست‌های علمی تخصصی که به مناسبت ماه مبارک رمضان از سوی انجمن علمی قرآن و حدیث دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی برگزار می‌شود با بیان اینکه پرهیزکاری، خداترسی و پرهیز از خدا، آشناترین معادل برای تقوا است، گفت: ماده لغوی «وقی» به معنای محافظت و نگهداری است و باید بررسی شود که چگونه رابطه میان لغت تقوا و معنای اصطلاحی آن قابل جمع است، لذا مسئله ما رفع گسست میان معنای لغوی وقی با معنای رایج آن در افواه عمومی است.

رهنما اضافه کرد: ما در معنای تقوا با اشتراک لفظی مواجه نیستیم و هیچ کسی نگفته است که وقی و تقوا دو ریشه مختلف دارند لذا پیوستگی در معنا قابل انتظار است؛ آیا می‌توان از طریق معناشناسی و زبان‌شناسی تبیین موجه‌تری از سیر معناپردازی تقوا در گفتمان قرآنی به دست آوریم؟ بنده معتقدم که نباید دنبال تبیین نهایی باشیم بلکه دنبال تبیین موجه‌تر هستیم آن هم تبیینی که ما را یک قدم برای بیان پیوستگی معنایی وقی و تقوا جلو ببرد؛ تبیینی که مبتنی بر معنای لغوی وقی، معنای توصیفی تقوا و معنای تکلیفی «اتقو الله» باشد.

وی با بیان اینکه نظرگاه معناشناسی گفتار از معنای لغت‌نامه‌ای فراتر می‌رود، افزود: کار ما در بحث مطالعه قرآن کریم معناشناسی گفتار و اظهار است؛ جملاتی که به بیان آمده و تحقق گفتاری پیدا کرده است؛ در 15 سال گذشته که بنده به صورت جدی در داوری مقالات گفتارشناسی درگیر هستم مسئله این است که مرز میان معناشناسی لغت‌‌نامه‌ای و معناشناسی گفتار و متن مشهود شود که الان اینطور نیست و وقتی سراغ قرآن می‌رویم مراد ما از معناشناسی زبان قرآن روشن نیست و به مبانی نظری کار خود واقف نیستیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه قرآن کریم یک گفته است یا زبان، ادامه داد: گاهی ما در مورد زبان سخن می‌گوییم؛ زبان یک امر بین‌الاذهانی جمعی بین سخنگویان یک جامعه زبانی است که در گذر زمان تغییر می‌کند ولی توانش زبانی، یک امر بالقوه است لذا کسی که سکوت کرده است ما نمی‌توانیم بفهمیم چگونه شعر می‌خواند و از چه لحنی استفاده می‌کند و کلمات را چگونه کنار هم می‌گذارد.

وی ادامه داد: ما در معناشناسی قرآن با تحققی از زبان عربی در آستانه نزول قرآن کریم بر محمد بن عبدالله(ص) مواجه هستیم. بر این اساس، علاوه بر قرائت حفص از عاصم سایر قرائات هم در توانش زبانی مشافهان دوره نزول مفهوم داشته است؛ زبانی که برای آنان مفهوم بوده ولی کوچه بازاری هم نبوده است.

جهت‌یابی معنوی تقوا در قرآن

رهنما بیان کرد: تقوا در قرآن کریم همچون مفهومی مشخص و ثابت در اندرزنامه اخلاقی نیست؛ ما با یک اصطلاح مواجه نیستیم تا کار معناشناسی ناظر به تحلیل مؤلفه‌های آن باشد؛ در گفته‌پردازی قرآن کریم با نمودهایی از ساختن و شکل‌دادن به جهات معنایی تازه روبرو هستیم که در مرحله شدن و شکل‌گرفتن هستند یعنی تقوا، لفظ ابداعی قرآن نیست و برای اعراب آشنا بوده است ولی در کارگاه ادبی قرآن کریم صورت و جهات معنایی تازه پیدا کرده است. 

وی با بیان اینکه جهت معنایی گرچه از ترس و خشیت آغاز می‌شود ولی مقصد آن به سوی پناه بردن است و این وجهی تازه در تبیین تقواست؛ گفت: معنای اتقو الله، نفی ترس از غیر او و پناه‌بردن به خود اوست. یکی از توصیه‌های بنده به دانشجویان این است که در هر حوزه که کار کنیم باید مسئله‌پردازی کنیم و معرفت زمانه را درک کنیم؛ دایره المعارف‌های تخصصی برای شروع خوب هستند و باید از بیان آن‌ها بحث را گسترش دهیم تا بدانیم چالش‌های فرارو چیست.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه بنده از دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، مدخل تقوا شروع کردم، افزود: در این دایره المعارف آمده است: به طور سنتی این اصطلاح در فارسی به پرهیزکاری معنا شده و از ریشه وقی ساخته شده است که به معنای نگاه داشتن از رنج و آسیب است.

وی با بیان اینکه تقوا به معنای خویشتنداری است، افزود: در آیه فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا؛ فجور در برابر تقوا آمده است؛ فجور به معنای سرکشی و تجاوز و تقوا، به معنای خویشتنداری است یا در  وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ. در دانشنامه جهان اسلام در مدخل تقوا، مفهوم تقوا فقط در فقه بررسی نشده است بلکه در فقه و کلام و ... هم بررسی شده است و بحث قرآنی این مقاله برگرفته از نظرات ایزوتسو است.

رهنما بیان کرد: ایزوتسو می‌گوید فعل اتقوا قبل از نزول قرآن در بین اعراب معنای دینی نداشته است بلکه مفهوم مادی و ملموس عرفی داشته است و شخص بین چیزی که از آن می‌ترسد با خود حائل قرار دهد تا از گزند آن حفظ شود؛ او شواهد قرآنی هم آورده است. أَفَمَنْ يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۚ وَقِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ؛ یا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ. از منظر ایزوتسو قرآن کریم این مفهوم مادی را در بین اعراب گرفته است و به آن جهت کمالی و دینی و اخلاقی داده است؛ شواهد را هم آورده است از جمله: فاما من اعطی و اتقی ... است.

وی با بیان اینکه دایره المعارف قرآن در اصل به انگلیسی است که ترجمه شده است، اضافه کرد: بنده دو مدخل پارسایی و ترس را برای بررسی مفهوم تقوا در این دایره المعارف ملاحظه کرده‌ام؛ اینکه تقوا را ذیل باب ترس قرار داده است نشان می‌دهد تقوا را در چه قالبی معنا می‌کند. البته این صرفا سلیقه مؤلف نیست بلکه بازنمای فهم رایج‌تر است.

این پژوهشگر علوم قرآن ادامه داد: نویسنده رابطه میان تقوا و بر را بررسی کرده است. مفهوم مبادی آداب‌بودن مطرح شده است یعنی ما به خاطر اینکه مسلمان هستیم اقتضاء می‌کند که مؤمن و فداکار باشیم؛ به والدین ابراز نیکوکاری کنیم و تبعیت از خدا داشته باشیم. مفهوم پارسایی  در عربی با مفاهیم ورع و زهد و بر و احسان و تقوا قابل بیان است.

او با بیان اینکه مدخل ترس در این دایره المعارف را آقای الکساندر نوشته و آقای خندق‌آبادی آن را ترجمه کرده است، اظهار کرد: این مقاله براساس طرح ایزوتسو است یعنی تقوا را در کنار مفهوم خوف و خشیت بررسی کرده است. احساس همراه با نگرانی، بیم و هیبت معنایی است که برای تقوا ارائه کرده‌اند.

واژگان قرآن را با معنای نامناسب معرفی نکنیم

رهنما ادامه داد: بیش از 250 بار در قرآن کریم تقوا به کار رفته است ولی چرا ما باید در معرفی قرآن کریم به انسان مدرن تصویری رعب‌انگیز از واژگان قرآن ارائه دهیم زیرا برای افراد سؤال برانگیز خواهد شد که خدایی که 114 بار در قرآن از بسم الله الرحمن الرحیم استفاده می‌کند، چرا در بیان کلمه تقوا اینقدر بر ترس تاکید دارد.

وی افزود: در جلد 12 این دایره المعارف آمده است که بسته به بافت کاربرد این واژه، عبارت از تعهد دینی، ورع، زهد و درستکاری به مثابه یک آرمان اجتماعی، ادب ایمان و اسلام را نگه داشتن و متعهد بودن است. در روایات امام صادق(ع) هم چنین واژگانی به کار رفته است. بنابراین تداعی اجتماعی تقوا به مثابه رفتار اخلاقی یا وظیفه‌شناسی همراه با احترام به فرد، قبیله و بستگان با مفهوم دینی و قرآنی ترس از خداوند آمیخته شده است لذا مفاهیم ناظر به روابط محترمانه میان اعضای یک قبیله و رفتار احترام‌آمیز نسبت به خداوند قابل همسانی است.

وی تاکید کرد: یعنی وقتی خدا، رب العالمین شد کاملا استعاره برای رابطه میان انسان‌ها شده است؛ در کتاب مقدس هم استعاره برای رابطه زن و شوهر گرفته شده است یعنی کسی که به خدا شک کند مانند زنی است که به شوهرش خیانت می‌کند.

رهنما با بیان اینکه مشرک و کافر در اندیشه قرآنی کسی است که به رب خود ناسپاسی و کفران نعمت می‌کند، تصریح کرد: از داده‌های مهم دیگر در این دایره‌المعارف آن است که تقوا یکسری تداعی‌های معنوی و روحانی با مفهوم اجتماعی خویشتنداری و ... دارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه متاسفانه در 10 سال اخیر رویکرد دانشجویان به منابع دست اول کمتر شده است، گفت: بنده توصیه می‌کنم از آثار زبان‌شناسان بر اساس منابع اصلی آن استفاده کنند زیرا باید موضوع را درست بفهمیم و درک عمیقی داشته باشیم؛ جان لاینز که از زبان‌شناسان برجسته غربی است در کتاب درآمدی بر معناشناسی زبان‌شناختی که حسین واله آن را با زبان فلسفی ترجمه کرده است هم به تقوا پرداخته شده است.

وی با تاکید بر اینکه باید یکسری عادات غلط در فهم واژگان قرآن را کنار بگذاریم، گفت: در زبان عربی، واژگان منعطف هستند و وقا و تقوا و یتق جایگزین هم می‌شوند؛ مثلا در آیه؛ لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً ...؛ به نقل از چند نفر از تابعین، به جای تُقَاةً، تقیه آمده است که مفهوم محافظت و ایمن‌نگه داشتن را دارد. در آیه 9 سوره حشر(و من یوق شح نفسه) هم نقل شده است که و من یوقٌ یعنی با تشدید این کلمه خوانده شده است. یکسری آیات دیگر هم واجد این نوع معنا هستند از جمله اینکه تقوا یعنی اینکه خداوند محافظ از آسیب وضعی عمل انسان مؤمن است.