قرآن انسان‌ها را به صبر فردی و اجتماعی دعوت کرده است

به گزارش ایکنا، مرضیه محصص، استاد دانشگاه شهید بهشتی، شامگاه 15 فروردین در نشست علمی «تحلیل اجتماعی صبر در قرآن کریم» گفت: امام مجتبی(ع) یکی از بارزترین و کامل‌ترین اسوه‌های صبر در اسلام هستند. پیامبر(ص) فرمودند: «لو کان العقل رجلا لکان الحسن؛ اگر عقل خود را به صورت مردی نشان دهد، آن مرد حسن (ع) است. بقای اسلام و شیعه مرهون رفتار صبورانه این امام (ع) بوده است؛ گرچه هر کدام از ائمه(ع) اگر در جای دیگری بودند بر مبنای تعبیر نور واحد همان‌گونه رفتار می‌کردند و رفتارهای ایشان براساس اختلاف سلیقه و برداشت نبوده است و هر کدام وظیفه خود را به خوبی شناختند و انجام دادند. حدود 80 سال قبل کتاب متقن و ادیبانه‌ای در مورد صلح امام حسن(ع) از نویسنده‌ای با نام شیخ راضی آل یاسین به نام کتاب صلح الحسن نوشته و توسط رهبر انقلاب در اوان جوانی ترجمه شد که مطالعه آن را به همه توصیه می‌کنم.

محصص با اشاره به برخی آیات مرتبط با صبر در قرآن کریم گفت: صبر یک فضیلت اخلاقی مانند سایر فضایل اخلاقی است و علاوه بر آیات و روایات می‌توان به برخی کتب مهم اخلاقی مانند جامع‌السعادات و... مراجعه کنیم. البته مهمترین منبع قرآن کریم است. در کتب لغت، صبر به معنای حبس و نگهداری نفس و پرهیز از نگرانی و اضطراب است؛ در جاهلیت هم جزء لغات کلیدی بود و در ادبیات اعراب قبل از اسلام هم از این واژه استفاده می‌کردند و تلاش می‌کردند تا قوت جسمی و مقاومت خود در مشکلات زندگی را با این ویژگی نشان دهند. 

صبر زمینه‌ساز فضایل فراوان است

محصص با بیان اینکه معنای عامیانه صبر در ادبیات عرب جاهلی با نزول قرآن تغییر زیادی پیدا کرد، افزود: در لسان قرآن و روایات، صبر در معنای استقامت باقی می‌ماند ولی هدف آن تغییر و جهت الهی پیدا می‌کند. لذا در مفهوم دینی، صبر به معنای شکیبایی در طیف زیادی از سختی‌ها و تنگناهای به کار می‌رود. علمای اخلاق هم در نوشته‌های متعدد این فضیلت را مورد تأکید قرار داده‌اند و آن را به انواع مختلف تقسیم‌بندی کرده‌اند که زمینه‌ساز بروز بسیاری از فضایل دیگر است. شیخ طوسی جایگاه صبر را از جهت فردی و اجتماعی و آثار آن را بیان کرده است؛ عمدتاً علما تقسیم سه‌گانه‌ای از صبر شامل؛ صبر در معصیت، صبر در مصیبت و صبر در طاعت را مطرح کرده‌اند که گویاست. بزرگان اخلاق این نوع تقسیم‌بندی را براساس روایات چینش کرده‌اند.

استاد دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: براساس نوشته‌های اغلب علما، صبر در معصیت بالاترین نوع صبر و صبر در طاعت در مرتبه بعدی قرار دارد و بعد هم صبر در مصیبت؛ در کتاب 40 حدیث امام، صبر، براساس یک معرفتی شکل می‌گیرد و ایشان به صبر فی‌الله و ترک متعلقات دنیوی و صبر عاشقانه و... پرداخته‌اند. در کتب اخلاقی بیشتر با این مدل بحث از صبر مواجه هستیم که مشقت‌ دادن به بدن در انجام عبادات و تحمل سختی و... است.

پیوند مفهومی صبر با سایر فضایل

محصص اظهار کرد: البته نکته مورد تأکید درباره صبر در این کتب اخلاقی آن است که صبر باید در راه خداوند باشد و صبر در ارتباط با انواع فضایل دیگر مورد بحث قرار گرفته است؛ مثلاً اگر فرد در برابر دشمن صبر کند صفت شجاعت دارد؛ اگر فرد در خشم، صبر کند حلم و اگر در برابر ناملایمات صبوری کند سعه صدر و اگر این صبوری در معیشت و کنار نهادن تجملات زندگی باشد، زهد نام دارد و اگر این شکیبایی را در برابر شهوات و... داشته باشد مفهوم دیگری خواهد داشت. 

استاد دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: در روایتی از پیامبر(ص) سؤال شده است که ایمان چیست و ایشان فرمودند: «هو الصبر»؛ یعنی این مفهوم آنقدر می‌تواند زمینه‌ساز تجلی ویژگی‌های مثبت باشد که آن را معادل ایمان قرار می‌دهند. از طرفی بسیاری از معاصی و رفتارهای نادرست هم به سبب کم‌صبری افراد در برابر ناملایمات صورت می‌گیرد. در کتب اخلاقی، انگیزه‌ها هم ذکر شده است؛ یعنی برخی افراد به خاطر کسب احترام و شهرت این خصیصه را دارند؛ در قرآن کریم صبر با صراحت مورد توجه قرار گرفته و صبری مورد تمجید است که برای خداوند باشد نه صبری که برای شهرت و قهرمان جلوه‌دادن در نزد مردم باشد. صبر در نگاه قرآن به منزله یک عبادت است و مانند سایر عبادات که باید نیت خلوص داشته باشد، خویشتنداری و صبر هم باید با نیت الهی و خالصانه صورت بگیرد.

پاداش صبر

وی با بیان اینکه در حقیقت خدایی‌ بودن صبر خیلی می‌تواند در اخلاق فردی و اجتماعی قابل استفاده باشد، تصریح کرد: قرآن کریم در برخی آیات به صبر فردی و در برخی به صبر اجتماعی توجه کرده است؛ مثلاً فرموده: «بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ»؛ که مرتبط با جنگ بدر است. یا در سوره رعد فرموده است: «وَالَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ»؛ در مورد نتیجه صبر چنین افرادی هم فرموده است: «سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ»﴿۲۴﴾.

محصص اظهار کرد: آیاتی که افراد را به صبر به مثابه یک اخلاق فردی سوق می‌دهد فراوان است از جمله در سوره مبارکه فرقان درجات عالی بهشت به افراد صبور وعده داده شده است. «أُولَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا»؛ یعنی با درود و سلام از آنها در بهشت پذیرایی خواهد شد. اینکه در روایات صبر به منزله سر برای بدن تشبیه شده ناشی از این موضوع است. 

وی با بیان اینکه برخی آیات صبر را ویژگی برای پیامبران و رسولان برشمرده‌اند، افزود: در آیات متعدد هم رابطه صبر با تقوا و احسان را بیان فرموده است؛ از جمله در سوره مبارکه یوسف(ع) فرموده: «کسانی که صبر و تقوا پیشه کنند جزء محسنین هستند و خدا ثواب محسنین را ضایع نمی‌کند». آیه 43 شوری فرموده: «کسانی که شکیبایی فرموده و اهل عفو و گذشت هستند پرارزش شمرده شده است». 

محصص با بیان اینکه در برخی آیات، صبر قرین با رحمت و مهربانی است، گفت: تفاسیر اجتماعی معاصر هم تلاش کرده‌اند صبر را به عنوان راه حل برون‌رفت از مسائل اجتماعی مطرح کنند. یکی از آیاتی که خیلی مورد توجه مفسران است آیه 200 سوره آل‌عمران است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد صبر و ايستادگى و مرزها را نگهبانى كنيد و از خدا پروا نماييد، اميد است كه رستگار شويد. علامه طباطبایی، آیت‌الله جوادی آملی و علامه فضل‌الله و حتی آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه ذیل این آیه صبر را بهترین راه برای برون‌رفت از مشکلات اجتماعی جوامع اسلامی دانسته‌اند.

وی تأکید کرد: این آیه معطوف به صبر در برابر مصائب فردی، فشارهای دشمنان، صبر در حفظ مرزهای جغرافیایی و صبر در برابر حفظ مرزهای فکری و عقیدتی جوامع اسلامی است و رابطوا هم ناظر به همبستگی جوامع است. یکی از انواع صبر هم که به خصوص در تفسیر تسنیم مورد توجه قرار گرفته است صبر در برابر تفرقه و نزاع و ستیزه‌جویی و... است، زیرا بسیاری از مشکلات از  جمله فقر به خاطر درگیری و نزاع است.

توصیه به صبر اجتماعی

وی تأکید کرد: این نوع صبر زمانی کاربرد دارد که اولا نگاه توحیدی وجود داشته باشد؛ یعنی بپذیریم خداوند همه افراد را با توانایی یکسان خلق نکرده است؛ پذیرش سبب می‌شود تا ضمن پذیرش تفاوت‌های فردی، رویکرد شفقت و مهربانی در برابر همدیگر داشته باشیم و در این مسیر صبور باشیم و طوری نباشد که صبر فقط به یک صفت فردی اخلاقی منحصر شود؛ در مفهوم کلمه صابروا یعنی اینکه ما با وجود تفاوت‌های فردی باید با سایر همنوعانمان صبوری کنیم و ضعف دیگران را با صبرمان جبران کنیم. این موضوع از الزامات زندگی فردی است.

محصص تصریح کرد: نوع دیگر صبر هم مواجهه صبورانه با ناملایمات اجتماعی است؛ گاهی تکالیفمان سنگین است و ما را به سمت کم‌طاقتی سوق می‌دهد، ولی آیات قرآن از جمله ماجرای حضرت یونس(ع)، که تمایل به ترک قوم خود داشت، برای ما درس‌آموز است تا دشواری کارها ما را به بی‌تابی سوق ندهد.  

صبر در مواجهه با بحران‌های اجتماعی

محصص گفت: کمبودها و مشکلات همیشه بر سر راه جوامع وجود داشته و دارد. امر الهی به صبوری در برابر این سختی‌هاست: «لیس البر أن تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکن البر من آمن بالله و الیوم الآخر و الملاکه و الکتاب و النبیین و آتی المال علی حبّه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل و السائلین و فی الرقاب و أقام الصلاه و آتی الزکاه و الموفون بعهدهم إذا عاهدوا و الصابرین فی البأساء و الضراء و حین البأس اولئک الذین صدقوا و اولئک الذین صدقوا و اولئک هم المتقون» (بقره ۱۷۷)؛ نیکی، (تنها) این نیست که (به هنگام نماز) روی خود را به سوی مشرق و (یا مغرب کنید، بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب(آسمانی) و پیامبران، ایمان آورده و در برابر محرومیت‌ها و بیماری‌ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می‌دهند. این‌ها کسانی هستند که راست می‌گویند (گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است) و این‌ها پرهیزکاران هستند).

وی افزود: حضرت باری‌تعالی در این آیه صفات نیکوکاران را برمی‌شمارند که یکی از آن صفات، صابر بودن آنهاست، و می‌فرمایند کسانی صابرند که در «بأساء و ضراء و حین البأس» به صبوری بپردازند. در تفسیر این سه واژه آمده است: «البأساء از بؤس به معنای فقر و سختی است که از خارج به انسان تحمیل می‌شود. الضراء، درد و بیماری است که از درون به انسان فشار می‌آورد و حین البأس زمان جنگ و جهاد است» (قرائتی، ۱۳۸۳، ج۱، ۲۷۰).

استاد دانشگاه شهید بهشتی در پایان تصریح کرد: بر این اساس خداوند امر به صبر می‌کند، در شرایطی که انسان به درد و گرفتاری دچار است، در شرایطی که سختی از بیرون فشار می‌آورد و در هنگامه‌ای که مبتلای به جنگ است. سختی، نقص، کمبود، جنگ و درگیری و... ممکن است بر سر راه هر جامعه‌ای قرار گیرد و بر آن جامعه تحمیل شود. اگر بر این مسائل صبر صورت گیرد، یاری خداوند نیز به مدد می‌آید و عاقبت گشایشی حاصل می‌شود. چنان که خداوند پیروزی و پیشرفت را به قوم طالوت به سبب بردباری‌شان عنایت کرد.